یک بار در همین صفحه، درباره تاریخچه کتابخانه صحبت کردیم و حتی چند باری هم از کتابخانه‌های اقماری مانند کتابخانه وزیری یزد و... حرف زدیم. اما شاید دوست داشته‌ باشید درباره گذشته این کتابخانه مهم اطلاعات بیشتری بدست بیاورید. به همین دلیل امروز می‌خواهم درباره وضعیت کتابخانه آستان‌ قدس رضوی در دوره صفویه بگویم؛ یعنی اوضاع این مکان مهم فرهنگی در حدود 400 سال پیش. لابد می‌پرسید مگر 400 سال پیش هم کتابخانه آستان ‌قدس رضوی فعال بوده‌ است؟ 

کتابخانه‌ای با 93 کتاب
وقتی درباره کتابخانه آستان ‌قدس در دوره صفویه حرف می‌زنیم، نباید ذهنمان برود سمت کتابخانه‌های مدرن امروزی با چند میلیون جلد کتاب. طبق اسناد موجود، کتابخانه آستان ‌قدس در دوره صفویه و به طور مشخص در سال 980 خورشیدی (دوره شاه عباس یکم)، 93 جلد کتاب را در خود جای داده‌ بود. بخش عمده این کتاب‌ها هم موضوع دینی داشت؛ هر چند در میان آن‌ها، آثار ادبی مانند «اوراق ترجمه شعر سیدرضی» و «مجموعه اشعار عربی من کلام متقدمین» هم دیده می‌شد. البته این کتاب‌ها به غیر از قرآن‌هایی بود که آن‌ها را وقف حرم رضوی کرده ‌بودند و بعضاً طبق دستور واقف، در کتابخانه از این قرآن‌ها مراقبت می‌شد. طرز نگهداری کتاب‌ها هم با امروز فرق اساسی داشت. ما عادت کرده‌ایم همیشه کتاب‌های کتابخانه را در قفسه‌های مخصوص و کنار هم ببینیم؛ اما در این دوره، کتاب‌ها را در صندوق‌ها نگهداری می‌کردند و حتی گاهی از واژه «صندوق» برای شمارش کتاب‌های کتابخانه هم استفاده می‌شد. البته این روش در آن زمان مرسوم بود و در بیشتر کتابخانه‌های مهم و بزرگ ایران، کتاب‌ها را در صندوق نگهداری می‌کردند. 

گروه‌های کتابخوان مشهد
گزارش‌های مربوط به فعالیت کتابخانه آستان ‌قدس در دوره صفویه، اطلاعات جالبی را درباره قشر کتابخوان در مشهد ارائه می‌کند که اتفاقاً موضوع اصلی بحث امروز ما هم، همین است. باید توجه داشت که این افراد، کتاب‌هایی غیر از قرآن کریم را به امانت می‌گرفتند و به همین دلیل می‌شود آن‌ها را رسماً در زمره کتابخوانان شهر مشهد قرار داد. طبق گزارش‌هایی که توسط الهه محبوب فریمانی در کتاب «تاریخچه کتابخانه آستان‌ قدس رضوی» مورد بررسی و اشاره قرار گرفته ‌است، برخی مشاغل افرادی که در دوره صفویه کتاب امانت می‌گرفتند، از این قرار بود: نخودبریز (از مشاغل بسیار سخت قدیمی که فعالیت آن در راستای تولید نخود بوداده یا آرد نخود بود)، طباخ (آشپز)، صاحب‌ نسق، مستوفی مشهد، مُشرف، طلبه، قاپوچی (دربان)، عودساز، مُنشی، قهوه‌چی، حکیم، محرر  دارالانشاء (کاتب) و پوستین‌دوز. شاغلان این مشاغل به جز افرادی بودند که از کارکنان و خُدّام آستان ‌قدس رضوی محسوب می‌شدند؛ افرادی مانند حافظ، مُهردار، پیش‌نماز و... .
تنوع این مشاغل نشان می‌دهد عادت کتاب‌خوانی به نسبت مشاغل مختلف که نشان از طبقه اجتماعی خاص هم داشته، از ضریب نفوذ قابل قبولی برخوردار بوده‌ است و شاید حتی مشهدی‌های 400 سال پیش، بیشتر از مشهدی‌های امروز کتاب می‌خوانده‌اند! نکته جالب توجه اینجاست که بخش مهمی از این مشاغل، ارتباط مستقیمی با مقوله کسب دانش و مطالعه متون علمی نداشته. شاید در میان گروهی که برشمردیم، گروهی مانند طلبه‌ها بودند که به دلیل اشتغال دائم به تحصیل، به استفاده دائمی از کتاب‌های کتابخانه نیاز داشتند یا مثلاً امانت گرفتن کتاب توسط حکیم با توجه به فعالیت و حرفه‌اش، چندان دور از انتظار نبوده ‌است؛ اما در مشاغلی مثل قهوه‌چی یا طباخ طبعاً نیاز حرفه‌ای به مطالعه کتاب وجود نداشت و این افراد صرفاً به دلیل علاقه شخصی‌شان به مطالعه رومی‌آوردند. از آنجا که در آن زمان، مشهد پس از دوران حملات خونبار ازبکان، روی امنیت و آسایش را می‌دید و علما و محدثان بزرگی مانند شیخ حر عاملی در حرم رضوی حضور داشتند و مجالس درس عمومی و خصوصی برگزار می‌کردند، شوق فراگیری علوم دینی و عقلی در میان مردم رونق گرفت و اقبال عمومی به حضور در چنین جلساتی بیشتر شد. در این زمان مدرسان آستانه در صحن عتیق و برخی از رواق‌ها، به تدریس فقه و حدیث مشغول بودند و طبعاً علاقه‌مندان به این مباحث برای تکمیل اطلاعاتشان به سراغ کتابخانه آستان‌ قدس می‌رفتند تا با امانت گرفتن کتاب بر حجم اطلاعاتشان اضافه کنند. نباید از نظر دور داشت که این علاقه با وجود کتابخانه آستان قدس رضوی تقویت می‌شد و اصل وجود چنین مکانی در حرم مطهر رضوی به تبلیغ عادت حسنه کتاب‌خوانی کمک می‌کرد.

​​​​​​​خبرنگار: محمد حسین نیکبخت