ظهور اسماعیل‌خان سنگسری(دامغانی ) به عنوان سرداری رشید و کارآزموده که هم در وطن‌دوستی و هم در دین‌داری شهرتی فراگیر یافت، در این زمان رقم خورد. او اصالتاً از اهالی سنگسر در نزدیکی سمنان بود، اما به دلیل زندگی در دامغان، به دامغانی نیز معروف شد. اسماعیل‌خان در سال 1205 خورشیدی درگذشت و طبق گزارش اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس»، مطابق وصیتش پیکر او را در حرم مطهر رضوی و در رواق مبارکه «دارالسعاده» دفن کردند. 

جنگ با متجاوزان در قفقاز
اسماعیل‌خان با آغاز حملات سربازان تزار به سرزمین‌های ایرانی قفقاز با نیروهای تحت امرش به آن مناطق شتافت؛ او در آن نبردها در کنار برادرانش، پیروزی‌های درخشانی آفرید و از سال 1216ق / 1180ش اسمش بر سر زبان‌ها افتاد. وی در سال 1182ش در حمله‌ای رعدآسا به اشغالگران، سیسیانوف، سردار مشهور تزار را شکست داد و در پی آن نه تنها برخی از مناطق اشغالی را آزاد کرد، بلکه تعداد زیادی از مسلمانان به اسارت گرفته شده توسط روس‌ها را از بند رهانید و به داخل خاک ایران بازگرداند. پیروزی‌های اسماعیل‌خان در «نیپک» و «آباران» امیدها را برای پیروزی ایرانیان در قفقاز تقویت کرد؛ اما صد افسوس که با کارشکنی فتحعلی‌شاه و درباریانش، پیروزی‌های سربازان جان بر کف وطن تداوم نیافت و سرانجام شکست سخت در جنگ اصلاندوز موجب جدایی بخش‌های مهمی از خاک ایران شد.

حرکت به سوی خراسان
اسماعیل‌خان پس از آن اتفاق تلخ، مدتی به زادگاهش برگشت. اما طولی نکشید که اخبار مربوط به شورش‌های خراسان و ناامنی حاکم بر مسیر تردد زائران حرم رضوی به گوش وی رسید. عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، اسماعیل‌خان را مأمور کرد که در ربیع‌الاول سال 1229 / اسفند 1192 به همراه نیروهای تحت امرش راهی خراسان شود و امنیت را به آن منطقه بازگرداند. او با یاری دو برادرش، ذوالفقارخان و مُطَلِّب‌خان، خود را به خراسان رساند و وارد مشهد شد. ورود وی به شهر خوشحالی اهالی را در پی داشت. آن‌ها داستان شجاعت اسماعیل‌خان را در جنگ‌های قفقاز شنیده بودند و می‌دانستند که حضور او موجب عقب‌نشینی شورشیان و راهزنان از شهرهای خراسان و مسیرهای مواصلاتی مشهد مقدس خواهد شد. این زمان مصادف با آغاز فعالیت‌ انگلیسی‌ها در افغانستان و تلاش آن‌ها برای جدایی این منطقه از ایران بود. اسماعیل‌خان پس از زیارت حرم رضوی، بی‌درنگ برای مقابله با شورشیان به سمت رادکان و قوچان حرکت کرد و توانست بسیاری از آن‌ها را با مذاکره، وادار به ترک نبرد کند. 

پیروزی بزرگ 28 خرداد
اسماعیل‌خان دامغانی حدود دو ماه بدون توقف و استراحت برای برقراری امنیت مشهد و مناطق اطراف آن کوشید. با این حال هنوز هم ناآرامی‌هایی در برخی نقاط وجود داشت که می‌شد رد پای تحریک انگلیسی‌ها را در برخی از آن‌ها دید. اسماعیل‌خان پس از اطلاع از شورش دوباره برخی خوانین مستقر در نزدیکی قوچان، با 5هزار نیروی زُبده، خود را به نزدیکی شهر رساند. آن‌ها به دلیل سرعتشان بسیار خسته بودند و به همین دلیل شب را به استراحت پرداختند. اما شورشیان که از قدرت و شجاعت اسماعیل‌خان بیم داشتند، تصمیم گرفتند در حمله‌ای شبانه کار وی و سربازانش را بسازند. گروهی از خان‌های وابسته و سرکش با نیرویی زیاد به سوی اردوگاه اسماعیل‌خان حرکت کردند؛ نیرویی افزون بر 20هزار جنگجو. آن‌ها شبانگاه 28 خرداد سال 1193 به نیروهای اسماعیل‌خان حمله‌ور شدند. طرح شورشیان این بود که پس از شکست ‌دادن اسماعیل‌خان، راه مشهد را پیش گیرند و این ‌بار به غارت گسترده شهر دست بزنند اما نیروهای اسماعیل‌خان که سابقه سال‌ها همراهی با او را داشتند، خیلی زود بر هرج و مرج به وجود آمده از آن شبیخون غلبه کردند و آرایش نظامی خود را بازیافتند. اسماعیل‌خان با تهور و شجاعتی که داشت، بی‌باکانه در میان صفوف یاران خود می‌تاخت و با جملاتی حماسی، آن‌ها را برای نبرد تهییج می‌کرد؛ طولی نکشید که پایداری و دلاوری نیروهای اسماعیل‌خان جواب داد؛ مهاجمان حوالی صبح دست به عقب‌نشینی گسترده زدند. با دستور اسماعیل‌خان، سربازان شجاع او به تعقیب مهاجمان پرداختند و جمع زیادی از آن‌ها را از دم تیغ گذرانده و تعدادی را هم به اسارت درآوردند. به این ترتیب، شورش بزرگ خراسان که سبب‌ساز ناامنی گسترده در این منطقه و به ویژه مسیرهای زیارتی به مشهدالرضا(ع) شده‌ بود، سرکوب شد.
شاید بدانید که بنابر یکی از روایت‌های تاریخی سقاخانه (اسماعیل طلایی) در حرم مطهر رضوی از یادگارهای این سردار معروف است.

​​​​​​​خبرنگار: محمدحسین نیکبخت