سنت وقف در تاریخ شهر مشهد جلوه‌ای ویژه دارد، اصلاً با دیگر نقاط ایران متفاوت است؛ نه از منظر تعداد موقوفه‌ها بلکه از بابت گستردگی ماهیت کاربردی و نوع استفاده‌ای که از آن‌ها در امور مختلف می‌شود. مشهد کانون تمرکز سلیقه‌های مختلف است؛ زائران زیادی بوده‌ و هستند که از اقصی نقاط ایران و حتی دنیا به این شهر می‌آیند و مجاور می‌شوند و این مجاورت، آداب و رسوم تازه‌ای را وارد مشهدالرضا(ع) می‌کند؛ آداب و رسومی که ممکن است گاهی در قالب سنت حسنه وقف بروز و ظهور پیدا کند. در انتشار این چند صد شماره رواق، گاه درباره برخی از این موقوفه‌ها صحبت کرده‌ایم و درباره تعدادی از واقفان شاخصی که یادگاری‌هایشان از چند صد سال قبل تا امروز باقی است و به دست ما رسیده، حرف زده‌ایم.
برخی از این واقف‌ها، برای مردم مشهد کم و بیش آشنا هستند یعنی هم موقوفه آن‌ها را می‌شناسند و هم با زندگی واقف، آشنایی مختصری دارند حتی اگر این آشنایی، برخاسته از داستان‌ها و حتی افسانه‌ها باشد. مثلاً کمتر کسی است که نام گوهرشاد خاتون یا پریزاد، ندیمه وی را نشنیده و احتمالاً روایتی هر چند مختصر درباره آن‌ها به گوشش نخورده باشد اما هستند واقفانی که با وجود شهرت بسیار موقوفاتشان، چندان در میان مردم شناخته شده نیستند و «محرابخان» یکی از آن‌هاست و می‌خواهم امروز برایتان درباره محرابخان بگویم.

2 یادگاری معروف
نام محرابخان به واسطه دو موقوفه مشهور در مشهد و اطراف آن برای همه مشهدی‌ها آشناست؛ نخستین موقوفه، قلعه یا مزرعه محرابخان است که امروزه در انتهای بولوار ابوریحان در کوی طلاب مشهد قرار دارد و روی آن بیمارستان شهید هاشمی‌نژاد را ساخته‌اند؛ جایی که دست‌کم از سال 1265 خورشیدی یعنی از حدود 135 سال پیش، محل اقامت افراد مبتلا به بیماری جذام بود؛ کسانی که از راه‌های دور و نزدیک برای گرفتن شفا از امام رضا(ع) به مشهد می‌آمدند و به دلیل بیماری‌شان نمی‌توانستند در شهر اقامت کنند. موقوفه دومی که نام محرابخان را در مشهد زنده نگه داشته‌، مسجدی به نام اوست که در راسته نوغان مشهد قرار دارد و طبق گزارش‌های دوره قاجار، صاحب چند گنبد بوده که از بیرون دروازه نوغان دیده می‌شده‌ است.
 امروزه مسجد محرابخان در نزدیک کوچه‌ای به همین نام در خیابان نوغان و در مجاورت میدان یا به قول مشهدی‌ها «فلکه» طبرسی قرار دارد.

محرابخان کیست؟
اما این آقای محرابخان کیست و درباره او چه می‌دانیم؟ خوب یادم هست که یک بار در این‌ باره از برخی ریش‌سفیدان محله نوغان سؤالاتی پرسیدم، اما هیچ ‌کدام جواب یک جور و واضح ندادند.
یکی درباره زندگی محرابخان در دوره ناصرالدین‌ شاه حرف زد و گفت دخترش مریض بوده و این موقوفه هم حاصل نذر او برای بهبود فرزند است که برآورده شده. دیگری حتی قدمت محرابخان را به دوره پهلوی می‌رساند و درباره شکل و شمایل او هم اطلاعاتی ارائه می‌کرد.
 البته این افراد آنچه را که شنیده ‌بودند به مخاطب عرضه می‌کردند، ولی هیچ کدام از این روایت‌ها، حتی به واقعیت نزدیک هم نبود.
محرابخان طبق روایت‌های تاریخی، والی مرو در دوره صفویه بوده‌ و از آنجا که سال درگذشت وی در برخی متون تاریخی سال 1001 خورشیدی ثبت شده ‌است، باید وی را حاکم منصوب شاه عباس اول صفوی بدانیم. طبق اطلاعات محدودی که وجود دارد، محرابخان فردی علاقه‌مند به عمران و آبادانی بود و در زمان خودش، برخی تأسیسات عام‌المنفعه مانند کاروانسرا، مسجد و آب‌انبار بنا کرد که از مسجد و آب‌انبار او در محله نوغان، هنوز رد و نشانی باقی است.
وی در نزدیکی مشهد آن روزگار، مزرعه بزرگی را در حوالی قریه «شادکن» خریداری و وقف کرد که حدود اراضی آن ظاهراً بخش‌های بزرگی از منطقه امروزی طلاب در مشهد را فرا می‌گرفت. بقایای قلعه و قریه شادکن تا دهه 1330 خورشیدی در مکانی که امروزه پمپ بنزین بولوار مجلسی در طلاب قرار دارد، وجود داشت، اما بعد به کلی از بین رفت و امروز دیگر نشانی از آن نیست. طبق وصیت محرابخان، عواید مربوط به این مزرعه، صرف بیماران نیازمند، یتیمان و در راه ماندگان می‌شد.

حقیقتی که نباید فراموش کنیم
با این حال، مکانی که بعدها به قلعه محرابخان مشهور و به اقامتگاه جذامیان مبدل شد، بخشی از موقوفه محرابخان نیست؛ طبق مستنداتی که وجود دارد، این قلعه یا مزرعه در سال 1087 خورشیدی توسط فردی به نام «محمود بیگا»، وقف حرم مطهر امام رضا(ع) شد تا علاوه بر تعیین «نایب‌الزیاره» برای واقف، درآمد آن را صرف غذا و لباس 40 نفر از ایتام سادات کنند.
اینکه چرا نام مرحوم بیگا که در اواخر دوره صفویه و عهد شاه سلطان‌حسین صفوی این مکان را وقف کرده‌، ماندگار نشده، شاید به این دلیل است که مزرعه موقوفه محرابخان به دلیل وسعت و شهرت، به عنوان نام شاخص در این منطقه قلمداد می‌شد و از این رو توانست بیش از اسم‌های دیگر دوام بیاورد و باقی بماند؛ اما این موضوع به آن معنا نیست که ما محرابخان را به عنوان واقفی بزرگ و صاحب موقوفات ارزشمند معرفی نکنیم؛ او بدون تردید یکی از مشهورترین واقفان تاریخ مشهدالرضا(ع) است.
دقیقاً معلوم نیست محرابخان را پس از درگذشت در سال 1001 خورشیدی در کجا به خاک سپردند اما از آنجا که در دوره صفویه، توجهی جدی به حرم مطهر امام رضا(ع) وجود داشت و بیشتر صاحب‌منصبان وصیت می‌کردند که در این مکان مقدس دفن شوند، به احتمال زیاد محرابخان را هم در حرم مطهر دفن کرده‌اند.