همزمان با ماه ذی‌الحجه و ایام برگزاری حج تمتع، در این زمینه با حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا پیروزمند، عضو هیئت علمی و مدیر گروه فرهنگی دانشگاه عالی دفاع ملی به گفت‌وگو نشسته‌ایم. این استاد حوزه و دانشگاه از محققان بنام علوم اسلامی است و پژوهش‌های زیادی را در کارنامه خود دارد.

فلسفه برگزاری مراسم حج در اسلام چیست و چرا در آیات قرآن و روایات ائمه معصومین(ع) تا این حد به این فریضه تأکید شده است؟
حج در آیین اسلام یکی از فرائض استثنایی و بی‌بدیل است که از جهات متفاوت نسبت به عبادات دیگر در اسلام و همین‌طور عبادات ادیان دیگر متمایز است؛ زیرا نخست حج عبادتی است که بنابر آیات شریف قرآن و فتوای فقها در طول عمر هر فرد مکلف، پس از استطاعت (...ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا...) یک بار حتماً باید انجام شود. این مسئله مورد اتفاق همه فرقه‌های اسلامی است و در کیفیت مراسم حج در بین مسلمین اشتراکات بسیار زیادی وجود دارد به همین دلیل حج یک کنگره بین‌المللی اسلامی است که هیچ یک از ادیان الهی قدرت ایجاد چنین تجمعی را به صورت مستمر ندارند. علاوه بر این، کیفیت برگزاری و نوع طراحی و مهندسی خدای متعال برای این مراسم، شرایطی استثنایی و فوق‌العاده‌ و محیط پرورش بسیار تأثیرگذاری را هم از بعد فردی و استفاده معنوی و پیوند روحی بندگان خدا با ذات احدیت و هم از بعد اجتماعی و ملاقات مسلمین از اقصی نقاط عالم، با رنگ‌ها و نژادهای مختلف، فراهم کرده و تمرینی است که از یک سو توحید و از سوی دیگر برائت از شیطان را به عنوان یک الگوی تمام‌نشدنی و مورد نیاز مسلمانان تکرار می‌کند؛ چه آن‌هایی که به طور مستقیم در این مراسم شرکت می‌کنند و چه آن‌هایی که حضور مستقیم ندارند اما به واسطه بستگانشان و رسانه در آن شرایط و موقعیت و جو قرار می‌گیرند و این حس به آن‌ها هم منتقل می‌شود. یعنی یک جبهه جهانی و پیوند قلبی جهانی بین مسلمین با محوریت کعبه اتفاق می‌افتد و این طبیعتاً شرایطی مبارک را فراهم می‌کند تا افراد در سلوک الی الله بتوانند با سرعت بالایی به مقامات معنوی متناسب با ظرفیت خودشان دست یابند. همچنین به لحاظ شرایط اجتماعی و ایجاد اقتدار اسلامی در دنیای پر از شرک و کفر این حج می‌تواند یک ذخیره تمام‌نشدنی در اختیار مسلمانان باشد.

یکی از آثار و برکاتی که برای فریضه حج بیان فرمودید تقویت بعد معنوی افراد است. شرکت در مراسم حج چه نقشی در رشد و تحول درونی حجاج دارد؟
در فرهنگ اسلام خدای متعال ظرفیت‌هایی را معرفی کرده‌ که افراد با استفاده از آن‌ها می‌توانند فوق ظرفیت عادی و تلاش متداول خودشان حرکت‌هایی جهشی را در زندگی معنوی خود تجربه کنند. حج هم یکی از این ظرفیت‌ها و ذخیره‌هایی است که خدای متعال در اختیار مسلمانان قرار داده تا کاستی‌های خودشان را جبران کنند. در کتاب ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال در روایتی طولانی از قول پیامبر(ص) آمده است: کسی که از منزل خود خارج می‌شود در حالی‌که حاجی است، به واسطه هر قدمی که برمی‌دارد تا زمانی که برگردد 100هزار هزار حسنه برایش نوشته می‌شود و از او 100هزار هزار گناه بخشیده می‌شود و هزار هزار درجه یعنی یک میلیون درجه به واسطه هر قدمی که برمی‌دارد برایش نوشته می‌شود و به واسطه هر درهمی که هزینه می‌کند خدا به او یک میلیون درهم می‌بخشد. حضرت همین‌طور این روایت را ادامه می‌دهند و به همین ترتیب فضائل بی‌شماری را برای عمره‌گزار بیان می‌کنند. در معانی‌الاخبار نیز شبیه همین فضائل از قول امام باقر(ع) برای حجاج بیان شده که نشان از تأثیر حج در رشد روحی و معنوی و مقام بندگی فرد دارد. چون طبیعتاً در مقام سلوک الی الله آنچه مانع شتاب گرفتن به سمت خدا می‌شود گناهان انسان است. خدا به ما وعده می‌دهد در حج بار گناه را از روی دوش شما برمی‌دارم؛ به عبارت ساده انسان امکان پرواز پیدا می‌کند. به‌خصوص با شرایطی که خدا برای حجاج معین کرده که مثلاً هر سال در زمانی خاص احرام ببندند و اعمالی را بر خود حرام کنند و به هیئت افرادی که در قیامت محشور می‌شوند در بیایند و طواف بیت‌الله الحرام را در منا و عرفات انجام دهند و در مشعرالحرام بیتوته کنند، در واقع تمرینی است که خدای متعال آن‌ها را در شرایطی غیردنیایی قرار داده و تجسم عینی ساده و کوچک شده‌ای از آینده‌ای که در قیامت با آن روبه‌رو می‌شوند را پیش چشم آن‌ها قرار می‌دهد. به این ترتیب آن‌ها را از تعلقات دنیایی جدا می‌کند و در فضای متفاوتی قرار می‌دهد. طبیعتاً این موقعیتی است که خدای متعال برای بندگان در حج فراهم کرده و هیچ جای دیگری نمی‌توانند این تجربه ارزشمند را بیندوزند. 

یکی از مناسک مهم حج تمتع برای حجاج، انجام قربانی در روز عید قربان است. فلسفه قربانی کردن در این روز چیست؟
انجام قربانی در مناسک حج در واقع نماد قربانی کردن نفس انسان است یعنی انسان از تعلقات خود بگذرد و حاضر به قربانی کردن منیت خود در طریق الی الله باشد. 
خدای متعال می‌فرماید: این خون و گوشتی که به واسطه قربانی ذبح می‌کنید نفعی برای خدا ندارند اما خدا به واسطه آن، درجاتی را شامل حال شما می‌کند. اگر به فلسفه و خاستگاه قربانی و سابقه تاریخی آن توجه کنیم می‌بینیم خداوند پس از امتحان حضرت ابراهیم(ع) برای قربانی فرزندش اسماعیل، گوسفندی را برای ذبح فرستاد. ابراهیم(ع) حاضر شد فرزندی را که برای داشتن آن خیلی به درگاه خدا تضرع کرده بود و قرار بود امتداد نبوت باشد را قربانی کند. 
این آمادگی برای فدا کردن عزیزترین متاع انسان، تمرینی بود که خدای متعال به واسطه این جریان تاریخی دارد به ما یاد می‌دهد باید خودتان را آماده کنید که برای خدا بهترین‌ها را قربانی کنید و نمادی شد که حجاج هر سال بیایند و این قربانی را انجام دهند و این درس را تکرار و تمرین نمایند.

حضرت امام خمینی(ره)، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در سخنرانی‌های مکرر به جنبه اجتماعی حج و نقش آن در پیوند مسلمین و ضرورت برگزاری مراسم برائت از مشرکین در حج تمتع هر سال تأکید کرده‌اند. درباره ابعاد اجتماعی حج برایمان بگویید. 
یک بعد مهم حج که متأسفانه در دنیای اسلام مورد غفلت قرار گرفته و حضرت امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب مکرر هر سال مورد توجه قرار داده‌اند بعد اجتماعی و بهره‌ای است که مسلمانان از این با هم بودن باید ببرند. حضرت امام(ره) در پیام معروف حج خود از آیه سوم سوره توبه استفاده کرده‌ و مضامینش را به دفعات مورد توجه قرار داده‌اند: «و اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبر ان الله بری من المشرکین و رسوله فان تبتم فهو خیر لکم و ان تولیتم فاعلموا انکم غیرمعجزی الله و بشر الذین کفروا بعذاب الیم». 
این آیه اعلامی است از جانب خدای متعال و رسولشان در روز حج الاکبر که اعلام برائت از مشرکین را در حج انجام دهند و معنایش این است که در حج جایگاهی است و باید در آن، این پیام‌رسانی جهانی اتفاق بیفتد. این پیام که خدا و رسولش از مشرکان بیزار هستند. 
خدا در این آیه می‌فرماید: اگر توبه کنید برایتان بهتر است ولی اگر اعراض کردید بدانید نمی‌توانید خدا را ناتوان کنید و کسانی را که کافر شدند به عذاب الیم بشارت بده. پس از نزول این آیه امیرالمؤمنین(ع) مأمور شدند به بالای کعبه بروند و این اعلام برائت را از مشرکین انجام دهند. خدای متعال این پیام و رسالت مستمر را به این ترتیب به ما داده که مسلمانان باید هرسال این درس را تمرین و تجربه کنند چون نه مشرکان و کفار بساطشان جمع شده و نه مخالفت و فشار آنان برای به حاشیه راندن مسلمانان در هیچ زمانی کُند شده بلکه شدیدتر هم شده است. بنابراین اعلام برائت از مشرکین یک وظیفه و مسئولیت دائمی است که باید به‌خصوص در ایام حج به اوج خود برسد. متأسفانه الان تسلط وهابیت بر حرمین شریفین و پیوند عمیق وهابیت دست‌ساخته انگلیس و آمریکا و اذنابش در شرایط معاصر، خطرهایی را به وجود آورده که اجازه استفاده از این ظرفیت مهم در حج را نمی‌دهند و نه تنها خودشان ضرر می‌کنند بلکه به جامعه اسلامی هم ضرر می‌رسانند. امام(ره) تعبیری داشتند که فرمودند: اگر مسلمانان هر کدام یک سطل آب روی اسرائیل بریزند اسرائیل غرق آب خواهد شد و از بین خواهد رفت. 
من از این مثال امام می‌خواهم این استفاده را کنم که در تجمع چند میلیونی حجاج قطعاً هر حج‌گزاری امتدادی دارد و دست‌کم 10 نفر از خویشاوندان و دل‌هایی را از سرزمینش به دنبال خود دارد. اگر این اعلام برائت به صورت رسمی، فراگیر، هدفمند و با برنامه باشد نه اینکه فقط یک شعار بدهیم و برویم و به زندگی خودمان بپردازیم و حج چنین جایگاهی پیدا کند و تبدیل به یک تجدید میثاق و اعلام مواضع و اعلام برنامه و سیاست شود برای حرکتی که باید در طول سال برای دنیای اسلام اتفاق بیفتد آنچنان رعبی در دل دشمنان اسلام ایجاد می‌شود که آن‌ها را به عقب‌نشینی قطعی واخواهد داشت. 

مناسک حج چطور می‌تواند سبب رونق اقتصادی و خودکفایی کشورهای اسلامی شود؟
با توجه به سیاست‌های استعماری که اروپا و آمریکا برای تضعیف اقتصادی و غارت و چپاول منابع ملل ضعیف از جمله کشورهای اسلامی داشته و دارند، در مراسم حج و اجتماع مسلمین در یک مکان می‌تواند بهترین تعاملات و سیاست‌گذاری‌ها در دنیای اسلام برای انجام سرمایه‌گذاری‌ها و ایجاد بازارهای مشترک برای مسلمانان اتفاق بیفتد و سبب رونق اقتصادی دنیای اسلام شود و وابستگی آن‌ها چه از نظر فناوری و چه محصولات به غیر خودشان به حداقل برسد. به این ترتیب مسلمانان از ترس به خطر افتادن زندگی دنیایی مجبور نخواهند بود به نظام‌های استکباری امتیاز بدهند. این‌ها بخشی از ظرفیت‌هایی است که حج در مقابل ما قرار می‌دهد که باید نخست آن‌ها را بشناسیم، دوم مطالبه کنیم، سوم آن مقداری که خودمان می‌توانیم با وجود فشارهای دولت سعودی و وهابیت، از این ظرفیت استفاده کنیم و آن را به فعلیت برسانیم و از تلاش حداکثری فروگذار 
نکنیم.

در پایان اگر نکته‌ای ناگفته مانده بیان بفرمایید.
امیدواریم با نابودی آل‌سعود توفیق تشرف تعداد بیشتری از مسلمانان و هموطنانمان در این مراسم و با کیفیتی بهتر فراهم شود. ما از همین جا در عرفه و منا برای آن‌ها التماس دعا داریم و امیدواریم فرج امام زمان پاداش زیارت آن‌ها باشد و همقدمی با امام زمان را قدر بدانند و بتوانند توجه حضرت را به خودشان و بقیه ملتمسان دعا جلب کنند. اما برای امثال ما که از این سفر جا ماندیم ادامه آن روایت از پیامبر(ص) که از عقاب الاعمال عرض کردم را بیان می‌کنم؛ در انتهایش حضرت می‌فرمایند: کسی که به جای حاجی عمره‌گزار از بستگان و خانواده او مراقبت می‌کند اجر حاجی را دارد و یکی از راه‌هایی که ما هم بتوانیم خود را متصل به این زیارت کنیم همین است.

خبرنگار: زهرا دلپذیر