درباره اسماعیل فرائضی، عالم و خَیِّر نامدار قرن پنجم هجری و مدفون در حرم رضوی
عالمِ جوانمردِ دیار سنگ‌بست
سنگ‌بست را معمولاً با آثار تاریخی معروفش می‌شناسند؛ کاروانسرا، مقبره ارسلان جاذب و میل ایاز؛ مجموعه‌ای از آثار دوره غزنوی بین دو شهر مشهد و فریمان که در نوع خودش بی‌نظیر است. سنگ‌بست، علاوه بر این‌ها، نماد یک راه بازرگانی بزرگ هم هست؛
راهی که شرق دور را به غرب متصل می‌کرده؛ در واقع باید آن را بخشی از جاده ابریشم بدانیم. حالا اما، سکوت بر این منطقه راهبردی سایه انداخته است، انگار نه انگار که روزگاری، سنگ‌بست محل تلاقی مسیرهای بازرگانی بود و تجار بزرگ از اقصی نقاط عالم از آن عبور می‌کردند و نتیجه‌اش، رونق اقتصاد شهر و منطقه بود. برای همین اصلاً عجیب نیست که ارسلان جاذب، سپهسالار دوره غزنوی در این مکان روزگار گذرانده باشد. در صفحه رواق خیلی پیش از این، درباره میل ایاز و مقبره ارسلان جاذب و ارتباط معماری آن با بنای حرم مطهر توضیح داده بودم، اما فرصت نشد از مفاخر این منطقه فراموش شده که امروز دیگر جمعیت زیادی در آن زندگی نمی‌کند، صحبت کنیم؛ بزرگانی که قرن‌هاست به تاریخ پیوسته و برخی از آن‌ها در خانه ابدیشان، جایی در حرم رضوی آرمیده‌اند. یکی از این مفاخر ناشناخته برای ما، اسماعیل بن حسین فرائضی است؛ عالمی نامدار در دوره خودش و جوانمردی که شهرت کارهای خیر او، نه فقط در خراسان بلکه در ایران بزرگ آن روزگار پیچیده بود.
شیخ پارسای سنگ‌بست
شیخ اسماعیل بن حسین مشهور به فرائضی، از علما و رجال سیاسی خراسان بود. ابوسعد سمعانی که در سال 545 خورشیدی درگذشته است، در کتاب «انساب»، زمان تولد شیخ اسماعیل را سال 399 خورشیدی و هنگام وفات وی را سال 491 خورشیدی می‌داند. اگر چنین باشد، این عالم نامدار سنگ‌بست، بیش از 92 سال عمر کرده است. شیخ فردی متدین و امین و مورد اعتماد همگان بود؛ او را امانتدار سنگ‌بست می‌دانستند و در دعواها و نزاع‌هایی که رخ می‌داد، همیشه به عنوان داور و قاضی، قضاوت می‌کرد و رأی او مورد قبول همگان بود. ظاهراً شیخ‌اسماعیل در نیشابور و بغداد تحصیل کرد و در نیمه دوم دهه دوم زندگی‌اش به زادگاه خود بازگشت و به تدریس و رسیدگی به امور مردم مشغول شد. شیخ از خاندانی ثروتمند و متمول بود، اما هیچ گاه به دلیل این وابستگی دچار غرور و فخرفروشی نشد. او روزها به تدریس علوم اسلامی می‌پرداخت و چنان که در برخی کتاب‌های تاریخی نقل شده است، در نیمه‌های شب به خانه‌های فقرا سرکشی می‌کرد و به داد آن‌ها می‌رسید. فرائضی را به دلیل اهتمام در انجام واجبات دینی به این نام خوانده‌اند. او به شنیدن حدیث و نگارش آن علاقه فراوانی داشت و در سراسر عمر طولانی خود، این کار را ترک نکرد. حاصل این تلاش‌ها، نگارش چند مجموعه حدیثی بود که امروزه در دسترس نیستند، اما در کتاب‌های نسل بعد از او می‌توان رد و نشانی از آن‌ها یافت.
جوانمردی‌های شیخ
شیخ‌اسماعیل فرائضی در ایام قحطی و خشکسالی از بذل مال به مردم کوتاهی نمی‌کرد و به همین دلیل، به عنوان عالمی جوانمرد در خطه خراسان شناخته می‌شد. گاه پیش می‌آمد که حتی مال مورد نیاز خود را به مستمندان می‌بخشید. سمعانی می‌نویسد: «او شیخی مشهور و فاضلی معروف است. وی مورد اعتماد و از مشاهیر ناحیه نیشابور به شمار می‌رود؛ مردی ثروتمند، مالدار و جوانمرد که زندگانی طولانی کرد و دارای فرزندان و احفاد فراوانی است». اینکه فرزندان فرائضی پس از درگذشت وی در کجا ساکن شدند، معلوم نیست؛ به هر حال، کمتر از یک قرن پس از درگذشت او، خراسان مورد حمله مغولان قرار گرفت و بسیاری مناطق آباد، به کل ویران و برای همیشه متروکه شد. فرائضی در امر جلوگیری از جنگ نیز اقدام‌های شایان توجهی انجام داد؛ چنین شهرت دارد که در اواخر دوره سلطان مسعود غزنوی، زمانی که فرائضی در ابتدای سومین دهه زندگی خود بود، مانع از قتل و غارت سنگ‌بست و نواحی اطراف آن به دست سربازان سلجوقی شد که برای نبرد با غزنویان وارد خراسان شده بودند. او در سنگ‌بست مدرسه‌ای ساخت که در آن به تدریس می‌پرداخت و افزون بر طلاب جوان، کودکان نیز از فیض حضور فرائضی بهره‌مند می‌شدند. سمعانی درباره وی تصریح می‌کند: «عمر طولانی به وی فرصت داد تا از زندگی خود بهره‌مند گردد و به اهداف خود برسد. او از احمد بن حسین حیری و ابوعلی بلخی حدیث شنید، ابوطاهر سنجی از وی برای من حدیث نقل کرد و گروهی از علمای نیشابور، بلخ و بخارا از وی حدیث شنیدند و در مجلس درس وی شرکت کردند». فرائضی را پس از وفات در جوار مرقد مطهر امام رضا(ع) دفن کردند؛ احتمال دارد مکان دفن وی، قبرستان مشهور قتلگاه بوده باشد.
شیخ پارسای سنگ‌بست
شیخ اسماعیل بن حسین مشهور به فرائضی، از علما و رجال سیاسی خراسان بود. ابوسعد سمعانی که در سال 545 خورشیدی درگذشته است، در کتاب «انساب»، زمان تولد شیخ اسماعیل را سال 399 خورشیدی و هنگام وفات وی را سال 491 خورشیدی می‌داند. اگر چنین باشد، این عالم نامدار سنگ‌بست، بیش از 92 سال عمر کرده است. شیخ فردی متدین و امین و مورد اعتماد همگان بود؛ او را امانتدار سنگ‌بست می‌دانستند و در دعواها و نزاع‌هایی که رخ می‌داد، همیشه به عنوان داور و قاضی، قضاوت می‌کرد و رأی او مورد قبول همگان بود. ظاهراً شیخ‌اسماعیل در نیشابور و بغداد تحصیل کرد و در نیمه دوم دهه دوم زندگی‌اش به زادگاه خود بازگشت و به تدریس و رسیدگی به امور مردم مشغول شد. شیخ از خاندانی ثروتمند و متمول بود، اما هیچ گاه به دلیل این وابستگی دچار غرور و فخرفروشی نشد. او روزها به تدریس علوم اسلامی می‌پرداخت و چنان که در برخی کتاب‌های تاریخی نقل شده است، در نیمه‌های شب به خانه‌های فقرا سرکشی می‌کرد و به داد آن‌ها می‌رسید. فرائضی را به دلیل اهتمام در انجام واجبات دینی به این نام خوانده‌اند. او به شنیدن حدیث و نگارش آن علاقه فراوانی داشت و در سراسر عمر طولانی خود، این کار را ترک نکرد. حاصل این تلاش‌ها، نگارش چند مجموعه حدیثی بود که امروزه در دسترس نیستند، اما در کتاب‌های نسل بعد از او می‌توان رد و نشانی از آن‌ها یافت.
جوانمردی‌های شیخ
شیخ‌اسماعیل فرائضی در ایام قحطی و خشکسالی از بذل مال به مردم کوتاهی نمی‌کرد و به همین دلیل، به عنوان عالمی جوانمرد در خطه خراسان شناخته می‌شد. گاه پیش می‌آمد که حتی مال مورد نیاز خود را به مستمندان می‌بخشید. سمعانی می‌نویسد: «او شیخی مشهور و فاضلی معروف است. وی مورد اعتماد و از مشاهیر ناحیه نیشابور به شمار می‌رود؛ مردی ثروتمند، مالدار و جوانمرد که زندگانی طولانی کرد و دارای فرزندان و احفاد فراوانی است». اینکه فرزندان فرائضی پس از درگذشت وی در کجا ساکن شدند، معلوم نیست؛ به هر حال، کمتر از یک قرن پس از درگذشت او، خراسان مورد حمله مغولان قرار گرفت و بسیاری مناطق آباد، به کل ویران و برای همیشه متروکه شد. فرائضی در امر جلوگیری از جنگ نیز اقدام‌های شایان توجهی انجام داد؛ چنین شهرت دارد که در اواخر دوره سلطان مسعود غزنوی، زمانی که فرائضی در ابتدای سومین دهه زندگی خود بود، مانع از قتل و غارت سنگ‌بست و نواحی اطراف آن به دست سربازان سلجوقی شد که برای نبرد با غزنویان وارد خراسان شده بودند. او در سنگ‌بست مدرسه‌ای ساخت که در آن به تدریس می‌پرداخت و افزون بر طلاب جوان، کودکان نیز از فیض حضور فرائضی بهره‌مند می‌شدند. سمعانی درباره وی تصریح می‌کند: «عمر طولانی به وی فرصت داد تا از زندگی خود بهره‌مند گردد و به اهداف خود برسد. او از احمد بن حسین حیری و ابوعلی بلخی حدیث شنید، ابوطاهر سنجی از وی برای من حدیث نقل کرد و گروهی از علمای نیشابور، بلخ و بخارا از وی حدیث شنیدند و در مجلس درس وی شرکت کردند». فرائضی را پس از وفات در جوار مرقد مطهر امام رضا(ع) دفن کردند؛ احتمال دارد مکان دفن وی، قبرستان مشهور قتلگاه بوده باشد.