گفت‌و‌گو با حسن وزیرزاده کارگردان «آوِرتین» مستند تحسین شده جشنواره حقیقت
از «قاسم آباد» تا «حاج قاسم»
بسیاری از کسانی که نمی‌دانند حاج قاسم سلیمانی پیش از فرماندهی سپاه قدس برای حفظ امنیت کشورمان چه کرده است باید مستند «آوِرتین» را ببینند. عملیات آورتین در اواسط دهه ۷۰، آغازی بود بر بزرگ‌ترین عملیات پاک‌سازی منطقه مشترک سه استان سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان از افراد مسلح و اشرار در طول تاریخ این مناطق. «آورتین» منطقه‌ای صعب‌العبور و کوهستانی در کرمان و مکانی مناسب و امن برای اشرار است که بیشتر این اشرار هم از افراد فقیر روستاها هستند و برای سیر کردن شکم خود و خانواده‌هایشان به این راه روی آورده‌اند. حل مشکل این منطقه که سال‌ها درگیر جنگ و ناامنی بود به لشکر ۴۱ ثارالله کرمان به فرماندهی حاج قاسم سلیمانی سپرده می‌شود. مستند «آورتین» به کارگردانی و نویسندگی حسن وزیرزاده و تهیه‌کنندگی اسرافیل کلیجی، تولید مرکز هنری رسانه‌ای رضوان است که برنده جایزه «سرباز وطن» این دوره از جشنواره سینما حقیقت شد.
قصه یک آشنایی
وزیرزاده که اهل جهرم است و فیلم‌سازی را یک دهه پیش به صورت تجربی از یک مسجد آغاز کرده و کارنامه پرباری در مستندسازی دارد، درباره جزئیات ساخت «آورتین» می‌گوید: در ابتدا قرار بود یک مستند زندگی‌نامه از حاج قاسم بسازیم. در مسیر تحقیقات با آقای حسن زلفی، عکاس و تصویربردار لشکر ۴۱ ثارالله کرمان آشنا شدیم که از همراهان و یاران قدیمی سردار سلیمانی بودند. ایشان با ما همراه شدند و خیلی به ما کمک کردند، چون فیلم‌ها و راش‌های مهمی از حاج قاسم داشتند که بی‌هیچ چشمداشتی در اختیار ما قرار دادند.
او با بیان اینکه تصمیم گرفتیم به قسمتی از زندگی حاج قاسم بپردازیم که کمتر به آن پرداخته شده است و بخش‌های پنهان و ناگفته‌ای از زندگی این سردار بزرگ را برای مردم آشکار کنیم، ادامه می‌دهد: بیشتر مردم حاج قاسم را در هیئت نظامی دیده‌اند و ایشان را در جنگ با داعش در عراق و سوریه شناختند در حالی‌که ایشان نقش بسیار مهمی در حفظ امنیت داخل کشور داشتند.
وی با اشاره به موضوع مستند که درباره حوادث جنوب شرق ایران در سال‌های ۶۹ تا ۷۵ و ناامنی اشرار در این منطقه است، خاطرنشان می‌کند: معمولاً در مستند اولین چیزی که باید مشخص شود، خط سیر اصلی داستان است. ما موضوع عمیات آورتین را محور ساخت مستند قرار دادیم و از این منظر به نقش حاج قاسم در تأمین امنیت این منطقه در سال‌های یاد شده پرداختیم.
هفت خان یافتن آرشیو
این مستندساز درباره دسترسی به آرشیو آن سال‌ها توضیح می‌دهد: برخی از تصاویر این مستند برای نخستین‌بار به نمایش درمی‌آید اما اتفاق خوبی که برای ما رخ داد بازیابی هارد تصاویر آقای زلفی بود. ایشان عکاس و تصویربردار لشکر ۴۱ ثارالله بودند و تصاویر اتفاقات آن سال‌ها در هاردی ذخیره شده بود، اما اطلاعات این هارد پریده بود و حدود هفت هشت ماه درگیر بازیابی اطلاعات آن بودیم که به لطف خدا، این فیلم‌ها و تصاویر برگشت. بخشی از تصاویر هم در اختیار لشکر ۴۱ ثارالله بود اما برای دادن این تصاویر با ما همکاری نکردند.
او با اشاره به نقش حسن زلفی در روایت مستند «آورتین» خاطرنشان می‌کند: کسانی هستند که وقتی بخشی از آرشیوی به دست آن‌ها می‌رسد آن اطلاعات را انحصاراً در اختیار خودشان دارند، حتی اگر از آن تصاویر استفاده نکنند به کسی نمی‌دهند ولی آقای زلفی، روحیه همکاری و تعامل بالایی با گروه ما داشت. با وجود آرشیو غنی و ارزشمندی که در اختیارشان بود در دادن این آرشیو، بخشندگی کردند. ایشان می‌گفتند این فیلم‌ها باید دیده شود، حتی هیچ چشمداشت مالی به این راش‌ها نداشتند در حالی‌که می‌توانستند این فیلم‌ها را بفروشند. ایشان در زمینه پژوهش مستند هم بسیار به ما کمک کردند.
کار روی زمین مانده درباره شهید شوشتری
وزیرزاده معتقد است وجود افرادی مانند آقای حسن زلفی موجب دلگرمی مستندسازان در مسیر فیلم‌سازی می‌شود و عنوان می‌کند: دوستانی بودند که آن‌ها هم آرشیوهایی را در اختیار داشتند و در ابتدای کار به ما قول همکاری دادند اما در مسیر تولید مستند، راش‌ها را به ما ندادند و حتی سنگ‌اندازی هم کردند. مثلاً قرار بود این مستند دو راوی داشته باشد ولی یکی از آن‌ها پس از اینکه قول همکاری داده بود، پای کار نیامد.
او درباره اینکه نهادهای نظامی به دلایل امنیتی از دادن آرشیو فیلم و عکس به مستندسازان خودداری می‌کنند، می‌گوید: من در مورد اقدامات حاج قاسم در سوریه و عراق مستندهایی را ساختم و ملاحظات درباره این موضوعات را می‌دانم، اینکه برخی از تصاویر و چهره‌ها را نباید نشان دهیم ولی کسانی‌که ۲۰ سال پیش در رکاب حاج قاسم بوده‌اند و اکنون هم مسئولیت خاصی ندارند، نشان دادن تصاویرشان یا حضورشان در مستند دلایل امنیتی ندارد، بنابراین همکاری نکردن در ندادن آرشیو فیلم‌ها به دلایل امنیتی نبوده است.
این مستندساز اضافه می‌کند: ما پس از ساخت مستند آورتین به این نتیجه رسیدیم که شهید نورعلی شوشتری چه فعالیت‌های بسزایی در منطقه آورتین داشتند ولی کار جدی درباره ایشان ساخته نشده است. ما طرح این مستند را تصویب کردیم و قرار بر ساخت آن شد اما معاونت فرهنگی نیروی زمینی سپاه برای یک هماهنگی ساده و اسکان گروه سازنده در سیستان حدود ۶ ماه ما را معطل کرد و همکاری هم نکرد، گویا راغب نیستند جریان مستندسازی قوت بگیرد؛ ولی ما دلسرد نمی‌شویم و از مسیرها و کانال‌های دیگری کار خودمان را انجام می‌دهیم چه بسا دشوارتر.
روستایی که نامش را به حاج قاسم تغییر داد
کارگردان مجموعه مستند «پرستاران» توضیح می‌دهد: ما برای ساخت مستند «آورتین» به مناطق محروم کرمان همچون کهنوج، قلعه گنج، قاسم‌آباد (که نام روستایشان را به حاج قاسم تغییر داده بودند) رفتیم. در آنجا خانه‌هایی بود که به سختی یک فرش ۹متری در آن جا می‌گرفت و مردم در فقر و سختی به‌سر می‌بردند اما روی دیوار آن خانه‌ها، عکس حاج قاسم بود و ارادت ویژه‌ای به ایشان داشتند. جالب اینکه عده زیادی از مردم این منطقه به دلیل فقر حاکم بر آنجا، جزو اشرار و قاچاقچی بودند اما حاج قاسم با مردم این منطقه کاری کرده بود که آن‌ها مریدش شده بودند و زمانی‌که اسم حاج قاسم می‌آمد اشکشان جاری می‌شد.
وزیرزاده با بیان اینکه حاج قاسم علاوه بر کمک به امنیت منطقه، حواسش به مردم خودش هم بوده است، خاطرنشان می‌کند: اهالی منطقه آورتین، نامه‌هایی را به ما نشان دادند که حاج قاسم تا یکی دو سال پیش از شهادتش پیگیر مطالبات و مشکلات مردم این مناطق محروم بوده است.
به گفته او، اگر به خواسته‌های این مردم شریف که در فقر و سختی به سر می‌برند توجه نشود ظرفیت شرارت و ایجاد ناامنی در آن منطقه وجود دارد در حالی‌که پس از شهادت حاج قاسم، پیگیری مشکلات و مطالبات مردم به آن شکل وجود ندارد و گویی مردم به حال خود رها شده‌اند.
وی اضافه می‌کند: من به واسطه مستندهایی که درباره شهید سلیمانی ساختم، فیلم‌های پشت صحنه زیادی از ایشان دیدم، در آن فیلم‌ها می‌دیدم این شخصیت چقدر بی‌نظیر است و می‌دیدم وقتی درباره مردم مخالفش حرف می‌زد، با احترام صحبت می‌کرد چون همه مردم را عزیز می‌دانست.
وزیرزاده که اهل جهرم است و فیلم‌سازی را یک دهه پیش به صورت تجربی از یک مسجد آغاز کرده و کارنامه پرباری در مستندسازی دارد، درباره جزئیات ساخت «آورتین» می‌گوید: در ابتدا قرار بود یک مستند زندگی‌نامه از حاج قاسم بسازیم. در مسیر تحقیقات با آقای حسن زلفی، عکاس و تصویربردار لشکر ۴۱ ثارالله کرمان آشنا شدیم که از همراهان و یاران قدیمی سردار سلیمانی بودند. ایشان با ما همراه شدند و خیلی به ما کمک کردند، چون فیلم‌ها و راش‌های مهمی از حاج قاسم داشتند که بی‌هیچ چشمداشتی در اختیار ما قرار دادند.
او با بیان اینکه تصمیم گرفتیم به قسمتی از زندگی حاج قاسم بپردازیم که کمتر به آن پرداخته شده است و بخش‌های پنهان و ناگفته‌ای از زندگی این سردار بزرگ را برای مردم آشکار کنیم، ادامه می‌دهد: بیشتر مردم حاج قاسم را در هیئت نظامی دیده‌اند و ایشان را در جنگ با داعش در عراق و سوریه شناختند در حالی‌که ایشان نقش بسیار مهمی در حفظ امنیت داخل کشور داشتند.
وی با اشاره به موضوع مستند که درباره حوادث جنوب شرق ایران در سال‌های ۶۹ تا ۷۵ و ناامنی اشرار در این منطقه است، خاطرنشان می‌کند: معمولاً در مستند اولین چیزی که باید مشخص شود، خط سیر اصلی داستان است. ما موضوع عمیات آورتین را محور ساخت مستند قرار دادیم و از این منظر به نقش حاج قاسم در تأمین امنیت این منطقه در سال‌های یاد شده پرداختیم.
هفت خان یافتن آرشیو
این مستندساز درباره دسترسی به آرشیو آن سال‌ها توضیح می‌دهد: برخی از تصاویر این مستند برای نخستین‌بار به نمایش درمی‌آید اما اتفاق خوبی که برای ما رخ داد بازیابی هارد تصاویر آقای زلفی بود. ایشان عکاس و تصویربردار لشکر ۴۱ ثارالله بودند و تصاویر اتفاقات آن سال‌ها در هاردی ذخیره شده بود، اما اطلاعات این هارد پریده بود و حدود هفت هشت ماه درگیر بازیابی اطلاعات آن بودیم که به لطف خدا، این فیلم‌ها و تصاویر برگشت. بخشی از تصاویر هم در اختیار لشکر ۴۱ ثارالله بود اما برای دادن این تصاویر با ما همکاری نکردند.
او با اشاره به نقش حسن زلفی در روایت مستند «آورتین» خاطرنشان می‌کند: کسانی هستند که وقتی بخشی از آرشیوی به دست آن‌ها می‌رسد آن اطلاعات را انحصاراً در اختیار خودشان دارند، حتی اگر از آن تصاویر استفاده نکنند به کسی نمی‌دهند ولی آقای زلفی، روحیه همکاری و تعامل بالایی با گروه ما داشت. با وجود آرشیو غنی و ارزشمندی که در اختیارشان بود در دادن این آرشیو، بخشندگی کردند. ایشان می‌گفتند این فیلم‌ها باید دیده شود، حتی هیچ چشمداشت مالی به این راش‌ها نداشتند در حالی‌که می‌توانستند این فیلم‌ها را بفروشند. ایشان در زمینه پژوهش مستند هم بسیار به ما کمک کردند.
کار روی زمین مانده درباره شهید شوشتری
وزیرزاده معتقد است وجود افرادی مانند آقای حسن زلفی موجب دلگرمی مستندسازان در مسیر فیلم‌سازی می‌شود و عنوان می‌کند: دوستانی بودند که آن‌ها هم آرشیوهایی را در اختیار داشتند و در ابتدای کار به ما قول همکاری دادند اما در مسیر تولید مستند، راش‌ها را به ما ندادند و حتی سنگ‌اندازی هم کردند. مثلاً قرار بود این مستند دو راوی داشته باشد ولی یکی از آن‌ها پس از اینکه قول همکاری داده بود، پای کار نیامد.
او درباره اینکه نهادهای نظامی به دلایل امنیتی از دادن آرشیو فیلم و عکس به مستندسازان خودداری می‌کنند، می‌گوید: من در مورد اقدامات حاج قاسم در سوریه و عراق مستندهایی را ساختم و ملاحظات درباره این موضوعات را می‌دانم، اینکه برخی از تصاویر و چهره‌ها را نباید نشان دهیم ولی کسانی‌که ۲۰ سال پیش در رکاب حاج قاسم بوده‌اند و اکنون هم مسئولیت خاصی ندارند، نشان دادن تصاویرشان یا حضورشان در مستند دلایل امنیتی ندارد، بنابراین همکاری نکردن در ندادن آرشیو فیلم‌ها به دلایل امنیتی نبوده است.
این مستندساز اضافه می‌کند: ما پس از ساخت مستند آورتین به این نتیجه رسیدیم که شهید نورعلی شوشتری چه فعالیت‌های بسزایی در منطقه آورتین داشتند ولی کار جدی درباره ایشان ساخته نشده است. ما طرح این مستند را تصویب کردیم و قرار بر ساخت آن شد اما معاونت فرهنگی نیروی زمینی سپاه برای یک هماهنگی ساده و اسکان گروه سازنده در سیستان حدود ۶ ماه ما را معطل کرد و همکاری هم نکرد، گویا راغب نیستند جریان مستندسازی قوت بگیرد؛ ولی ما دلسرد نمی‌شویم و از مسیرها و کانال‌های دیگری کار خودمان را انجام می‌دهیم چه بسا دشوارتر.
روستایی که نامش را به حاج قاسم تغییر داد
کارگردان مجموعه مستند «پرستاران» توضیح می‌دهد: ما برای ساخت مستند «آورتین» به مناطق محروم کرمان همچون کهنوج، قلعه گنج، قاسم‌آباد (که نام روستایشان را به حاج قاسم تغییر داده بودند) رفتیم. در آنجا خانه‌هایی بود که به سختی یک فرش ۹متری در آن جا می‌گرفت و مردم در فقر و سختی به‌سر می‌بردند اما روی دیوار آن خانه‌ها، عکس حاج قاسم بود و ارادت ویژه‌ای به ایشان داشتند. جالب اینکه عده زیادی از مردم این منطقه به دلیل فقر حاکم بر آنجا، جزو اشرار و قاچاقچی بودند اما حاج قاسم با مردم این منطقه کاری کرده بود که آن‌ها مریدش شده بودند و زمانی‌که اسم حاج قاسم می‌آمد اشکشان جاری می‌شد.
وزیرزاده با بیان اینکه حاج قاسم علاوه بر کمک به امنیت منطقه، حواسش به مردم خودش هم بوده است، خاطرنشان می‌کند: اهالی منطقه آورتین، نامه‌هایی را به ما نشان دادند که حاج قاسم تا یکی دو سال پیش از شهادتش پیگیر مطالبات و مشکلات مردم این مناطق محروم بوده است.
به گفته او، اگر به خواسته‌های این مردم شریف که در فقر و سختی به سر می‌برند توجه نشود ظرفیت شرارت و ایجاد ناامنی در آن منطقه وجود دارد در حالی‌که پس از شهادت حاج قاسم، پیگیری مشکلات و مطالبات مردم به آن شکل وجود ندارد و گویی مردم به حال خود رها شده‌اند.
وی اضافه می‌کند: من به واسطه مستندهایی که درباره شهید سلیمانی ساختم، فیلم‌های پشت صحنه زیادی از ایشان دیدم، در آن فیلم‌ها می‌دیدم این شخصیت چقدر بی‌نظیر است و می‌دیدم وقتی درباره مردم مخالفش حرف می‌زد، با احترام صحبت می‌کرد چون همه مردم را عزیز می‌دانست.