داستان گنبد مسجد گوهرشاد و سازندگانش
شاهکار «آفرنده»
622 سال پیش، بالاخره روز و ساعتی رسید که استاد قوام‌الدین شیرازی، مهندس ارشد و همه‌کاره آن روزها، نفس راحتی بکشد و پس از پنج سال کار مداوم، به عمله و بناهای زیر دستش خسته نباشید بگوید و لابد پیک و پیغام بفرستد برای «گوهرشاد بیگم» و خبر پایان بنای مسجد باشکوه «گوهرشاد» را بدهد. آقای مهندس و معمار دوره تیموریان، این تنها ساخته و هنرش نبود اما خودش هم شکی نداشت، بنایی را در کنار حرم مطهر رضوی برپا کرده که سال‌های سال کسی نمی‌تواند مشابهش را در ابهت و زیبایی پیدا کند.
زلزله ویرانگر
کیفیت ساخت بنای گوهرشاد و محاسبات دقیقش البته آن قدرها بود که نه تنها قوام‌الدین شیرازی بلکه هر کس که سررشته‌ای در معماری آن سال‌ها داشت می‌توانست حدس بزند که مسجد گوهرشاد سالیان دراز عمر خواهد کرد. اما به نظر نمی‌رسد هیچ کس از جمله خود معمار زبردست دوره تیموریان در محاسباتش به زلزله 263 سال بعد و قدرت تخریبش فکر کرده باشد. با این حال مسجد گوهرشاد لابد به حدی مهندسی‌ساز بود که با وجود گذشت بیش از دو قرن، در سومین سده عمرش، زلزله ویرانگر سال 1084 قمری را تقریباً تاب آورد. آسیب فراوان دید و بسیاری از قسمت‌های مرتفعش فرو ریخت اما با خاک یکسان نشد تا سه یا چهار سال بعد، شاه سلیمان صفوی به معمارش «شجاع‌الدین» دستور بدهد که شاهکار معماری قوام‌الدین شیرازی را مرمت و بازسازی کند.
مرمت پس از 500 سال
بی‌شک بنایی که شما امروز آن را به چشمنوازترین شکل ممکن در جوار بارگاه منور رضوی می‌بینید و همگان معتقدند از شاهکارهای معماری و هنر اسلامی – ایرانی است، تنها همین یک بار مرمت را تجربه نکرده است. اصولاً هیچ کدام از بناهای تاریخی در هیچ کجای دنیا نیستند که بدون تعمیر و بازسازی باقی مانده باشند. مناره‌های مسجد گوهرشاد نیز یک بار دیگر در 540 سالگی عمر این بنا، نیاز به مرمت پیدا می‌کنند که زحمتش می‌افتد به گردن حسام‌السلطنه، والی آن روزهای خراسان. سال 1291 هم که می‌دانید توپخانه روسها چه بلایی سر مسجد گوهرشاد می‌آورد تا یک سال بعد متولیان مسجد مجبور شوند به طور مختصر گنبد آسیب دیده را مرمت کنند. اما داستان مرمت اساسی‌تر و اصولی‌تر مسجد گوهرشاد و گنبد آن، حکایت دیگری است. در کتاب «مسجد و موقوفات گوهرشاد» نوشته مهدی سیدی و جمعی دیگر می‌خوانیم: «١١ گلوله توپ به ایوان مقصوره و ۱۱ گلوله به گنبد مسجد اصابت کرد... بعد از این ماجرا مسجد گوهرشاد ۵٠ سال با مرمت های جزئی در مقابل زخم روسها مقاومت کرد اما سرانجام در سال ١٣٣٩ خورشیدی نظر اداره کل باستان شناسی و اداره کل اوقاف بر این قرار گرفت که نگهداری گنبد دیگر امکان پذیر نیست و باید به صورت اساسی بازسازی شود». واقعاً نمی‌شود در صحبت از مرمت اساسی مسجد گوهرشاد چیزی نوشت و در آن به نقش مهندس «عباس آفرنده» اشاره نکرد. همچنین نمی‌شود فقط به چند سطر مختصر از او بسنده کرد.
مشهد... آمریکا... مشهد
«عباس آفرنده» معمارزاده بود. یعنی پدرش محمد آفرنده هم از معماران سنتی حرم مطهر رضوی بود که خدا عباس را در سال 1304 در مشهد به او داد. علاقه عباس به درس و مشق و هنر سبب شد پس از اینکه دیپلمش را از دبیرستان فیوضات مشهد گرفت ابتدا برای تحصیل در رشته راه و ساختمان راهی دانشکده فنی تهران شود و بعد هم به دانشگاه اورگن آمریکا برود. آخر کار هم در سال 1325 به ایران برگشت و ساکن مشهد شد.
از فعالیت‌ها و خدمات فراوان مهندسی و تخصصی عباس آفرنده در مناطق مختلف مشهد و استان خراسان که بگذریم و فقط فهرست‌وار بگوییم که ساخت و سازهای محکم و ماندگاری مثل هنرستان فنی شهید بهشتی مشهد، ساختمان کارخانه برق مرکزی مشهد، استادیوم ورزشی سعدآباد (تختی) و... از جمله کارهای ماندگار اوست، آن وقت می‌رسیم به علاقه و ارادتی که آفرنده به ساخت اماکن مذهبی و مساجد داشت. مهندس «دیشیدی» که از شاگردان مرحوم آفرنده بوده به خبرگزاری «رضوی» گفته است: «آن زمان که مسجد گوهرشاد از آستان قدس رضوی جدا بود، مهندس آفرنده مسئولیت تعمیرات و بازسازی مسجد گوهرشاد را بر عهده داشت... گنبد مسجد گوهرشاد در اثر زلزله‌های مختلف آسیب دیده و روی ایوان مقصوره فشار آورده بود. در سال 1339 کار ترمیم اساسی مسجد به سرپرستی مهندس عباس آفرنده آغاز شد. او ساخت گنبد جدید را با دو پوشش بتنی به اجرا درآورد. کار بسیار بزرگی در آن مقطع زمانی انجام گرفت به خصوص عملیات بتن‌ریزی در آن ارتفاع و بدون وسایل امروزی حساس بود، به عنوان مثال بتن‌ریزی پوسته رویین گنبد به مدت 12 شبانه‌روز طول کشید تا با ناوه بتن ریختند و تمام شد. مهندس آفرنده با این کار حدود 80درصد وزن گنبد را سبک کرد. طاق ضربی گنبد هم برداشته شد و طاق الان آجر و کاشی به صورت کاذب است. او با شاهکار هنری خود این بنای تاریخی را زنده و روپا نگه داشت».
یاعلی(ع)... یا رضا(ع)
مهندس علی اصغر سالاری هم که گویا در طول بازسازی مسجد گوهرشاد مدتی در کنار مهندس آفرنده حضور داشته ضمن اینکه کار آفرنده را در بازسازی مسجد گوهرشاد یک شاهکار دانسته به «شهرآرا» گفته است: «در این بازسازی، سقف گنبد تا روی پشت‌بام برچیده شد، اما به پایه ها دست نخورد. در آن زمان، تاور کرانک جرثقیل، میکسر و دستگاه بتن نبود. صحن قدس و گوهرشاد را در نظر بگیرید. میانش دو تا راهرو است. نجارخانه یعنی جایی که همه کارهای بنایی انجام می شد، بین همین دو راهرو بود. بتن را درون ناوه (یک ظرف بزرگ چوبی) می ریختند و کارگرها آن را سر شانه می گذاشتند و یاعلی و یارضاگویان از پله های نردبان بالا می رفتند. سه روز و دو شب بدون وقفه بتن ریخته شد. ما سه شیفت کارگر داشتیم. بالای پشت‌بام فرش پهن کرده بودیم و تمام خورد و خوراک کارگرها همان بالای پشت‌بام بود. یک شیفت خسته می شدند، استراحت می کردند و شیفت بعد کارش را شروع می کرد...».
سرانجام مهندس عباس آفرنده بر اثر بیماری کلیوی که می‌گویند به دلیل فشارهای کاری سراغش آمده بود، سال 1359 و در 55 سالگی درگذشت و در بلوک 25 بهشت ثامن‌الائمه(ع) صحن آزادی حرم مطهر رضوی آرام گرفت.
مسجد گوهرشاد با وجود مرمت اساسی که توسط او انجام شد در قسمت‌های فوقانی شاید دیگر به مرمت نیاز پیدا نکند اما در قسمت‌های تحتانی به دلیل ایجاد طرح‌ها و رواق‌های جدید قطعاً به مقاوم‌سازی نیاز پیدا می‌کرد. برای همین هم از سال 1388 طرحی در این زمینه تهیه و به مرور مقاوم‌سازی کف و قسمت‌های اطراف و زیرین آغاز شد. با اینکه مقاوم‌سازی اساسی به پایان رسیده اما بخش‌های دیگر این طرح هنوز هم ادامه دارد.
کیفیت ساخت بنای گوهرشاد و محاسبات دقیقش البته آن قدرها بود که نه تنها قوام‌الدین شیرازی بلکه هر کس که سررشته‌ای در معماری آن سال‌ها داشت می‌توانست حدس بزند که مسجد گوهرشاد سالیان دراز عمر خواهد کرد. اما به نظر نمی‌رسد هیچ کس از جمله خود معمار زبردست دوره تیموریان در محاسباتش به زلزله 263 سال بعد و قدرت تخریبش فکر کرده باشد. با این حال مسجد گوهرشاد لابد به حدی مهندسی‌ساز بود که با وجود گذشت بیش از دو قرن، در سومین سده عمرش، زلزله ویرانگر سال 1084 قمری را تقریباً تاب آورد. آسیب فراوان دید و بسیاری از قسمت‌های مرتفعش فرو ریخت اما با خاک یکسان نشد تا سه یا چهار سال بعد، شاه سلیمان صفوی به معمارش «شجاع‌الدین» دستور بدهد که شاهکار معماری قوام‌الدین شیرازی را مرمت و بازسازی کند.
مرمت پس از 500 سال
بی‌شک بنایی که شما امروز آن را به چشمنوازترین شکل ممکن در جوار بارگاه منور رضوی می‌بینید و همگان معتقدند از شاهکارهای معماری و هنر اسلامی – ایرانی است، تنها همین یک بار مرمت را تجربه نکرده است. اصولاً هیچ کدام از بناهای تاریخی در هیچ کجای دنیا نیستند که بدون تعمیر و بازسازی باقی مانده باشند. مناره‌های مسجد گوهرشاد نیز یک بار دیگر در 540 سالگی عمر این بنا، نیاز به مرمت پیدا می‌کنند که زحمتش می‌افتد به گردن حسام‌السلطنه، والی آن روزهای خراسان. سال 1291 هم که می‌دانید توپخانه روسها چه بلایی سر مسجد گوهرشاد می‌آورد تا یک سال بعد متولیان مسجد مجبور شوند به طور مختصر گنبد آسیب دیده را مرمت کنند. اما داستان مرمت اساسی‌تر و اصولی‌تر مسجد گوهرشاد و گنبد آن، حکایت دیگری است. در کتاب «مسجد و موقوفات گوهرشاد» نوشته مهدی سیدی و جمعی دیگر می‌خوانیم: «١١ گلوله توپ به ایوان مقصوره و ۱۱ گلوله به گنبد مسجد اصابت کرد... بعد از این ماجرا مسجد گوهرشاد ۵٠ سال با مرمت های جزئی در مقابل زخم روسها مقاومت کرد اما سرانجام در سال ١٣٣٩ خورشیدی نظر اداره کل باستان شناسی و اداره کل اوقاف بر این قرار گرفت که نگهداری گنبد دیگر امکان پذیر نیست و باید به صورت اساسی بازسازی شود». واقعاً نمی‌شود در صحبت از مرمت اساسی مسجد گوهرشاد چیزی نوشت و در آن به نقش مهندس «عباس آفرنده» اشاره نکرد. همچنین نمی‌شود فقط به چند سطر مختصر از او بسنده کرد.
مشهد... آمریکا... مشهد
«عباس آفرنده» معمارزاده بود. یعنی پدرش محمد آفرنده هم از معماران سنتی حرم مطهر رضوی بود که خدا عباس را در سال 1304 در مشهد به او داد. علاقه عباس به درس و مشق و هنر سبب شد پس از اینکه دیپلمش را از دبیرستان فیوضات مشهد گرفت ابتدا برای تحصیل در رشته راه و ساختمان راهی دانشکده فنی تهران شود و بعد هم به دانشگاه اورگن آمریکا برود. آخر کار هم در سال 1325 به ایران برگشت و ساکن مشهد شد.
از فعالیت‌ها و خدمات فراوان مهندسی و تخصصی عباس آفرنده در مناطق مختلف مشهد و استان خراسان که بگذریم و فقط فهرست‌وار بگوییم که ساخت و سازهای محکم و ماندگاری مثل هنرستان فنی شهید بهشتی مشهد، ساختمان کارخانه برق مرکزی مشهد، استادیوم ورزشی سعدآباد (تختی) و... از جمله کارهای ماندگار اوست، آن وقت می‌رسیم به علاقه و ارادتی که آفرنده به ساخت اماکن مذهبی و مساجد داشت. مهندس «دیشیدی» که از شاگردان مرحوم آفرنده بوده به خبرگزاری «رضوی» گفته است: «آن زمان که مسجد گوهرشاد از آستان قدس رضوی جدا بود، مهندس آفرنده مسئولیت تعمیرات و بازسازی مسجد گوهرشاد را بر عهده داشت... گنبد مسجد گوهرشاد در اثر زلزله‌های مختلف آسیب دیده و روی ایوان مقصوره فشار آورده بود. در سال 1339 کار ترمیم اساسی مسجد به سرپرستی مهندس عباس آفرنده آغاز شد. او ساخت گنبد جدید را با دو پوشش بتنی به اجرا درآورد. کار بسیار بزرگی در آن مقطع زمانی انجام گرفت به خصوص عملیات بتن‌ریزی در آن ارتفاع و بدون وسایل امروزی حساس بود، به عنوان مثال بتن‌ریزی پوسته رویین گنبد به مدت 12 شبانه‌روز طول کشید تا با ناوه بتن ریختند و تمام شد. مهندس آفرنده با این کار حدود 80درصد وزن گنبد را سبک کرد. طاق ضربی گنبد هم برداشته شد و طاق الان آجر و کاشی به صورت کاذب است. او با شاهکار هنری خود این بنای تاریخی را زنده و روپا نگه داشت».
یاعلی(ع)... یا رضا(ع)
مهندس علی اصغر سالاری هم که گویا در طول بازسازی مسجد گوهرشاد مدتی در کنار مهندس آفرنده حضور داشته ضمن اینکه کار آفرنده را در بازسازی مسجد گوهرشاد یک شاهکار دانسته به «شهرآرا» گفته است: «در این بازسازی، سقف گنبد تا روی پشت‌بام برچیده شد، اما به پایه ها دست نخورد. در آن زمان، تاور کرانک جرثقیل، میکسر و دستگاه بتن نبود. صحن قدس و گوهرشاد را در نظر بگیرید. میانش دو تا راهرو است. نجارخانه یعنی جایی که همه کارهای بنایی انجام می شد، بین همین دو راهرو بود. بتن را درون ناوه (یک ظرف بزرگ چوبی) می ریختند و کارگرها آن را سر شانه می گذاشتند و یاعلی و یارضاگویان از پله های نردبان بالا می رفتند. سه روز و دو شب بدون وقفه بتن ریخته شد. ما سه شیفت کارگر داشتیم. بالای پشت‌بام فرش پهن کرده بودیم و تمام خورد و خوراک کارگرها همان بالای پشت‌بام بود. یک شیفت خسته می شدند، استراحت می کردند و شیفت بعد کارش را شروع می کرد...».
سرانجام مهندس عباس آفرنده بر اثر بیماری کلیوی که می‌گویند به دلیل فشارهای کاری سراغش آمده بود، سال 1359 و در 55 سالگی درگذشت و در بلوک 25 بهشت ثامن‌الائمه(ع) صحن آزادی حرم مطهر رضوی آرام گرفت.
مسجد گوهرشاد با وجود مرمت اساسی که توسط او انجام شد در قسمت‌های فوقانی شاید دیگر به مرمت نیاز پیدا نکند اما در قسمت‌های تحتانی به دلیل ایجاد طرح‌ها و رواق‌های جدید قطعاً به مقاوم‌سازی نیاز پیدا می‌کرد. برای همین هم از سال 1388 طرحی در این زمینه تهیه و به مرور مقاوم‌سازی کف و قسمت‌های اطراف و زیرین آغاز شد. با اینکه مقاوم‌سازی اساسی به پایان رسیده اما بخش‌های دیگر این طرح هنوز هم ادامه دارد.