از دست دادن فرزند آزمونی دشوار است که در عین تلخی، فرصتی برای تقویت ایمان و نزدیکی به خداوند می‌سازد. آموزه‌های اهل‌بیت(ع) در این شرایط به ما می‌آموزد چگونه می‌توان با صبر و تسلیم در برابر تقدیر الهی، از این مصیبت‌ها به کمال رسید و در برابر امتحانات بزرگ الهی ایستاد. پیامبر اسلام(ص) و اهل‌بیت(ع) با سیره عملی خود در مواجهه با دردهای عظیم، به ما نشان دادند در سخت‌ترین شرایط نیز می‌توان با ایمان و صبر بر مشکلات فائق آمد.
در این راستا، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا محمدی شاهرودی، کارشناس تاریخ اسلام در گفت‌وگو با ما به بررسی ابعاد معنوی و دینی این آزمون الهی پرداخته و از سیره اهل بیت(ع) در مواجهه با چنین مصیبت‌هایی نکات ارزنده‌ای را بیان کرده است.

اندوه پیامبر(ص) در فقدان فرزند و آموزه‌های تسلی‌بخش در مصیبت‌ها
حجت‌الاسلام محمدی در آغاز سخنان خود به نکته‌ای تاریخی اشاره می‌کند که براساس آن، تنها حضرت فاطمه(س) از فرزندان پیامبر اکرم(ص) در زمان حیات آن حضرت زنده ماند و دیگر فرزندان ایشان پیش از وفات پدر از دنیا رفتند. ایشان در ادامه به نقل از منابع تاریخی و روایی بیان می‌کند: اندوه پیامبر اکرم(ص) بر وفات فرزند عزیزش، ابراهیم به‌وضوح در تاریخ ثبت شده است. در کتاب «بحارالانوار» از علامه مجلسی آمده که پیامبر(ص) پس از درگذشت ابراهیم به‌شدت غمگین شد و اشک ریخت. به نقل از روایات، هنگامی که برخی از افراد به پیامبر(ص) اعتراض کردند که چگونه ایشان برای مرگ فرزندش گریسته‌اند، در حالی که در آن زمان، عادت برخی از افراد جاهلی، زنده به گور کردن فرزندان خود بود، پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: «من نیز انسانم؛ چشم می‌‌گرید و قلب اندوهگین می‌‌شود ولی سخنی که خداوند را به خشم آورد نمی‌‌گویم.‌ ای ابراهیم! به خدا سوگند ما به‌خاطر مرگ تو ناراحتیم».
در بخش دیگری از سخنان، ایشان به معرفی کتابی تأثیرگذار از شهید ثانی به نام «مُسَکّنُ الفُؤاد عِندَ فَقْدِ الْأحبّة وَ الأولاد» اشاره کرده و توضیح می‌دهد: این کتاب که به زبان عربی نوشته شده در حقیقت یک راهنمای روحی برای کسانی است که داغ عزیزان خود را بر دوش دارند. شهید ثانی این کتاب را پس از مرگ فرزندانش نگاشته است تا خود و دیگر مصیبت‌دیدگان از آن بهره‌مند شوند. این اثر که به زبان فارسی نیز ترجمه شده، حاوی نکات مهم و ارزشمندی است که براساس روایات پیامبر(ص) درخصوص تسلی خاطر در مصیبت‌هاست. در این کتاب علاوه بر ذکر روایات، بسیاری از وقایع تاریخی نیز آمده که به داغدیدگان یادآوری می‌کند بلاها و مصیبت‌ها جزو لاینفک زندگی انسان‌ها هستند و این امر طبیعی است. همچنین، با اشاره به حالات بزرگان اهل معرفت، این کتاب خواننده را به صبر و بردباری در برابر سختی‌ها تشویق می‌کند.

برکات صبر در برابر مرگ فرزند؛ آموزه‌های دینی و ثواب‌های معنوی
حجت‌الاسلام محمدی در سخنان خود با تأکید بر سختی‌های ناشی از مرگ فرزند بیان می‌کند: از دست دادن فرزند، به‌ویژه در شرایط نابهنگام، یکی از دردناک‌ترین مصیبت‌ها برای والدین است. این درد آن‌قدر سوزناک است که شاید هیچ دردی به اندازه آن وجود نداشته باشد. اما این تنها یک روی سکه است، چرا که در کنار این رنج، اجر و ثواب فراوانی از سوی خداوند برای والدین داغدیده در نظر گرفته شده است که می‌تواند به ارتقای درجات معنوی آن‌ها منجر شود.
این کارشناس تاریخ اسلام در ادامه به سایر روایات دینی اشاره می‌کند که در آن‌ها به برکات و ثواب‌های ناشی از مرگ فرزند پرداخته شده است: امام صادق(ع) در روایاتی که در کتاب‌های «الکافی» و «ثواب العمال» آمده است، می‌فرماید: «یک فرزند که پیش از پدر از دنیا برود، از 70پسر که پس از او بمانند و در رکاب حضرت قائم(عج) به سعادت برسند، بهتر است». به این ترتیب، امام صادق(ع) بر این نکته تأکید دارند که مرگ فرزند، حتی اگر دشوار باشد، می‌تواند برکات و پاداش‌های بزرگی برای والدین به همراه داشته باشد که بالاتر از جهاد و حضور در رکاب امام مهدی(عج) است. در روایات اسلامی تأکیدات دیگری نیز درخصوص صبر بر مصیبت مرگ فرزند و آثار آن شده است. در این روایات آمده جزع و فزع کردن هیچ سودی ندارد و تنها موجب ضرر و خسارت می‌شود. پیامبر اسلام(ص) در توصیف وضعیت والدین داغدیده در یکی از روایات می‌فرماید: «هر مرد یا زنی که فرزندش در زمان زندگی او درگذرد، آن فرزند برای والدینش حجابی از آتش می‌شود». این روایت به والدین داغدیده امید و تسلی می‌دهد که مرگ فرزند، با وجود سختی‌هایش می‌تواند آن‌ها را از عذاب جهنم محفوظ بدارد. همچنین در کتاب «خصال صدوق» آمده است مرگ فرزند سنگین‌ترین وزنه است و حضرت محمد(ص) در این باره می‌فرماید: «پنج چیز که در میزان فضل خداوند بسیار سنگین‌اند عبارت‌اند از کلمه لا اله الا الله، کلمه سبحان الله، کلمه الحمدلله، کلمه الله‌اکبر و فوت شدن فرزند صالح از پدر که برای او اجر و ثواب عظیمی به حساب می‌آید». این دسته از روایات در منابع مختلف نقل شده و شهید ثانی نیز در کتاب خود به این مطالب پرداخته است تا بر اهمیت صبر و تحمل در برابر مصیبت مرگ فرزند تأکید و به والدین داغدیده یادآوری کند اجر و پاداش بزرگی در انتظار آن‌هاست.

مرگ و تسلی: نگاه حکیمانه امام علی(ع) و راه‌های تسکین داغدیدگان
این کارشناس دینی در تبیین حکمت 357 نهج‌البلاغه و دیدگاه امام علی(ع) در خصوص مرگ، به نکات بسیار آموزنده‌ای اشاره کرده و می‌گوید: امام علی(ع) در تعزیت جماعتی که یکی از آن‌ها درگذشته بود، فرمود: «این کار به شما آغاز نشده و به شما هم پایان نیابد. این یار شما وقتی که زنده بود، سفر می‌کرد، چنان پندارید که اکنون هم به سفر رفته است. اگر نزد شما برگشت که برگشته وگرنه، شما به نزد او خواهید رفت». این سخن امام علی(ع) می‌تواند تسکینی عمیق برای هر داغدیده باشد، چرا که به آن‌ها یادآوری می‌کند عزیز از دست رفته‌شان نه نخستین کسی است که مرگ به سراغش آمده و نه آخرین کسی خواهد بود که این مسیر را طی می‌کند. همچنین، امام علی(ع) با این کلام به داغدیدگان نشان می‌دهد مرگ به معنای فنا و نیستی نیست بلکه تنها یک سفر است که همه انسان‌ها در آن شریک‌اند؛ سفری به سوی عالمی برتر و والاتر که اگر انسان‌ها دارای اعمال صالح باشند، در آن سفر در بهشت با یکدیگر ملاقات خواهند کرد و با هم سخن خواهند گفت.
حجت‌الاسلام محمدی اضافه می‌کند: استرجاع و تسلیت گفتن به داغدیدگان نیز بسیار مهم است. داغدیده با یادآوری آیه156 سوره بقره که می‌فرماید: «وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُون» می‌تواند آرامش یابد. همچنین توصیه می‌شود کسانی که ارتباط نزدیکی با داغدیده دارند، به دیدن آن‌ها رفته و با تسلیت گفتن و یادآوری مصیبت‌های امام حسین(ع) و آنچه بر فرزندان او گذشت، آن‌ها را تسلی دهند و دل‌هایشان را آرام کنند. این گونه، همگان می‌توانند از آموزه‌های دینی بهره‌برده و با صبر و همدردی، درد و رنج فقدان عزیزان را کمرنگ کنند.

مرگ فرزند و فلسفه‌های دینی آن: حقیقت گناهان و آزمون ایمان والدین
ایشان در پاسخ به این پرسش که آیا مرگ فرزند سبب بخشش گناهان والدین می‌شود، توضیح می‌دهد: خیر؛ البته مرگ فرزند می‌تواند سبب سبکی اعمال و دوری از جهنم شود اما گناه به خودی خود بخشیده نمی‌شود. گناه، چه حق‌الله و چه حق‌الناس، باید در همین دنیا از آن توبه شود و حقوق مردم نیز ادا شود. بنابراین، از دست دادن فرزند، هرچند می‌تواند موجب تخفیف عذاب و افزایش پاداش شود اما نمی‌تواند جایگزین توبه و جبران گناهان باشد. این استاد حوزه همچنین در پاسخ به شبهه‌ای دیگر که بیان می‌کند مرگ فرزند، آزمونی از سوی خداوند برای سنجش ایمان والدین است، می‌گوید: بلاها و مصیبت‌ها در اسلام دارای فلسفه‌ها و حکمت‌های متعددی هستند. براساس قرآن کریم و روایات معصومین(ع)، بلاها و مصیبت‌ها پیامدهای گناهان انسان‌ها، آزمون الهی و زمینه‌ساز ارتقای معنوی افراد هستند. طبق روایات، حدود 12فلسفه برای بلاها ذکر شده که از جمله آن‌ها ایجاد حالت تضرع، خشوع و فروتنی در انسان‌ها، ارتقای درجات و بیدار شدن از خواب غفلت است. امام علی(ع) نیز در این زمینه فرموده‌اند رنج‌ها و مشکلات در این دنیا سبب زدوده شدن گناهان شیعیان و سالم ماندن طاعاتشان می‌شود و در نهایت، آنان شایسته پاداش‌های الهی خواهند شد.
حجت‌الاسلام محمدی در پایان به سیره ائمه(ع) در مواجهه با مصیبت‌ها اشاره و تصریح می‌کند: ائمه(ع) با وجود دیدن داغ فرزند یا عزیزانشان، همیشه از صبر و دعا بهره می‌بردند. در جلد 37 اصول کافی و در روایتی از امام باقر(ع) در حالی که گروهی از یارانش شاهد نگرانی او بودند، در مواجهه با مرگ فرزند، تسلیم فرمان الهی شد. امام(ع) به آنان فرمود: «ما دوست داریم کسی که مورد علاقه ماست سلامتی را بازیابد. اگر فرمان الهی بیاید، همه ما در برابر آنچه مورد مهر و رضای او است تسلیم هستیم». این روایات نشان می‌دهد صبر در برابر مصیبت‌ها، به‌ویژه مرگ فرزند، از ارزش و فضیلت بالایی برخوردار است. امام علی(ع) نیز در حکمت 291 نهج‌البلاغه می‌فرماید: «اگر بر پسرت اندوهگین هستی، سزاوار هستی، زیرا جگرگوشه تو است. اگر صبر کنی، خداوند به هر مصیبت پاداشی دهد». این بیان، آموزه‌ای از صبر و تسلیم در برابر مشیت الهی است که به مؤمنان می‌آموزد در سخت‌ترین شرایط نیز باید به حکمت خداوند ایمان داشته باشند.

خبرنگار:  مریم احمدی شیروان