این حکیم فرزانه از علمای جبل عامل لبنان که آرامگاهش در حرم مطهر رضوی، آینه‌دار عشق بی‌پایانش به خاندان عصمت(ع) است، نه تنها حلقه وصل جبل عامل لبنان و ایران صفوی بود، بلکه با خردی آسمانی، گنبد طلایی حرم مطهر امام رضا(ع) را برافراشت و میدان نقش جهان را نقش‌بندی کرد. وزیر خردمند شاه‌عباس و معمار هویتی که امروز ایران شیعی خوانده می‌شود، در قامت دانشمندی جامع‌الاطراف، فقه را با مهندسی، سیاست را با عرفان و ایمان را با دانش درآمیخت.
به بهانه این روز، با استاد طیبه طبسی، پژوهشگر تاریخ تشیع و نویسنده کتاب «علمای جبل عامل و تثبیت تشیع در ایران»،همراه شدیم تا از رازهای پیوند ناگسستنی این حکیم با مکتب اهل بیت(ع) و نقش او در شکوه امروز تشیع در ایران پرده برداریم.

علمای جبل عامل؛ معماران پنهان هویت شیعی ایران
طیبه طبسی با اشاره به پیشینه حضور علمای جبل عامل در ایران، ریشه‌های این همکاری را به عصر حکومت سربداران پیوند می‌زند و می‌گوید: شهید اول، از چهره‌های برجسته شیعه، در قرن هشتم هجری به دعوت خواجه علی مؤید، وزیر سربداران به ایران آمد. این سنت با ظهور صفویه و به قدرت رسیدن شاه اسماعیلاول تداوم یافت؛ آنان از شاگردان مکتب علمی شهید اول برای تقویت پایه‌های فکری حکومت بهره گرفتند. البته حضور عالمان شیعه در ساختار حکومتی، پیشینه‌ای دیرینه داشت؛ نمونه آن، نقش خواجه نصیرالدین طوسی در همراهی با هلاکوخان بود که با تدبیر خود، از کشتار شیعیان جلوگیری کرد.
وی در توضیح ضرورت این همکاری می‌افزاید: شاهان صفوی با شعار مذهب روی کار آمدند، اما جامعه ایران آن روزگار شیعه نبود و شیعیان تحت ستم حکومت‌های پیشین، در تقیه به سر می‌بردند. کمبود عالمان آشنا به تشیع امامی و ناآگاهی حاکمان از مبانی دینی، صفویان را به سمت دانشمندان جبل عامل سوق داد. این عالمان که پیش‌تر با مکتب شهید اول پیوند داشتند، با ورود به ایران، هم مُبیِن احکام شیعه شدند و هم پشتوانه‌ای علمی برای تثبیت حکومتی مبتنی بر آموزه‌های اهل بیت(ع) فراهم کردند.

هجرت؛ کلید برکت در سایه ایمان  
وی با اشاره به جایگاه رفیع هجرت در آموزه‌های اسلامی، خاطرنشان می‌کند: هجرت از سیره پیامبران و اولیای الهی است؛ از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه تا هجرت امام حسین(ع) از مدینه به کربلا و هجرت امیرالمؤمنین(ع) به کوفه. قرآن کریم در آیه ۲۰ سوره توبه بر ارزش این فریضه تأکید می‌کند: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ أُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ». این آیه نشان می‌دهد هجرتِ همراه با ایمان و جهاد، جایگاهی والا نزد خداوند دارد و سرچشمه خیرات است. نمونه آن، هجرت محقق کرکی در سال ۹۹۰ هجری از جبل عامل به عراق است که نه به دلیل فشار حکومت ممالیک، بلکه با وجود آزادی نسبی شیعیان در امور دینی، روی داد. هرچند ممالیک گاه شیعیان را آزار می‌دادند، اما فضای فرهنگی را به اهلش واگذار کرده بودند. کوچکی جغرافیای زندگی و نیاز به گسترش دانش، از دلایل این هجرت تاریخی بود.
وی با اشاره به تغییر فضای سیاسی پس از ممالیک می‌افزاید: با تسلط دولت عثمانی بر جبل عامل، فشار بر شیعیان به اوج رسید. سلطان سلیم با سخت‌گیری‌های بی‌سابقه، زیستن در آن دیار را برای علما دشوار کرد. در مقابل، تشکیل دولت صفوی در ایران که بر محوریت علمای شیعه استوار بود و امکاناتی برای شکوفایی نبوغ آنان فراهم می‌کرد، مانند آهنربایی قدرتمند عمل کرد. این تضادِ دو جبهه؛ از یک‌سو ستم عثمانی و از سوی دیگر حمایت صفویان، سبب شد عالمان جبل عامل دعوت ایران را بپذیرند و به سرزمینی مهاجرت کنند که نه‌تنها جایگاه علمی‌شان را ارج می‌نهاد، بلکه تشیع را به عنوان مذهب رسمی تثبیت کرده بود.

علمای جبل عامل؛ از تبلیغ تا تثبیت تشیع در دل تاریخ
طبسی با اشاره به تلاش‌های سازمان‌یافته علمای جبل عامل توضیح می‌دهد: این عالمان با برنامه‌ریزی دقیق، به فرمان محقق کرکی، روحانیان را به شهرها و روستاهای دورافتاده اعزام می‌کردند تا نماز را اقامه کنند و احکام شریعت را بیاموزانند. حتی سالانه ۷۰هزار دینار برای حمایت از طلاب هزینه می‌شد که نشانگر نگاه نظام‌مند به تربیت نیروهای مذهبی بود. یکی از دستاوردهای برجسته آنان، احیای نماز جمعه پس از قرن‌ها تعطیلی بود؛ مسئله‌ای که به دلیل اختلافات فقهی درباره جواز آن در عصر غیبت، حتی شاه صفوی را مجبور به اجماع‌سازی میان علما کرد. این چالش، زمینه‌ساز نگارش رساله‌های علمی و در نهایت، اقامه نخستین نماز جمعه توسط محقق کرکی در مسجد جامع عتیق اصفهان شد.
وی افزود: شهید اول در قرن هشتم، مبانی ولایت فقیه و نیابت عالمان در عصر غیبت را مطرح کرد، اما این علامه کرکی بود که با استفاده از اختیارات شاه صفوی، حوزه‌های علمیه متعددی تأسیس و شاگردانی چون شیخ بهایی، شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی و علی بن منشار عاملی را پرورش داد. این دانشمندان نه‌تنها در اصفهان، که در مشهد نیز با ساخت مدارس علمی مانند مدرسه جامع و فعالیت‌هایی چون تصوف‌زدایی، نشر احادیث اهل بیت(ع) و مناظره با پیروان دیگر ادیان، بنیان‌های فکری تشیع را استوار کردند. شیخ حر عاملی نیز سال‌ها در مشهد ماند و با تألیف آثار گرانسنگ، میراثی ماندگار از خود به جا گذاشت.

ریشه‌های تشیع در جبل عامل 
استاد طبسی در پاسخ به چرایی تبدیل جبل عامل به پایگاه شیعیان می‌گوید: این منطقه از زمان تبعید ابوذر غفاری توسط معاویه در دوران خلافت عثمان، به خاستگاه تشیع بدل شد. ابوذر که به جبل عامل تبعید شده بود، با تبلیغ فضائل امیرالمؤمنین(ع)، بذر محبت اهل‌بیت(ع) را در دل مردم کاشت. هرچند معاویه او را به مدینه بازگرداند، اما جایگاه‌های مقدسی مانند روستاهای صَرفند و میس‌الجبل، هنوز یادآور مجاهدت‌های او است و زائران، این مکان‌ها را زیارت می‌کنند. این روند، جبل عامل را به مرکز تربیت عالمانی تبدیل کرد که قرن‌ها بعد، تشیع را در ایران زنده نگه داشتند.

جبل عامل؛ خاستگاه شکوفایی حوزه‌های علمیه شیعه 
این پژوهشگر تاریخ ادیان ادامه می‌دهد: از سده چهارم هجری به بعد، جمعیت شیعیان در منطقه جبل عامل رشد چشمگیری یافت. خاندان‌های کهن شیعی این منطقه، میراث فقاهت را نسل به نسل حفظ کرده بودند اما نقطه عطف تحول علمی این حوزه با ظهور شیخ محمد بن مکی شامی عاملی، معروف به شهید اول رخ داد. حضور او نه تنها سنگ بنای حوزه علمیه جبل عامل را استوار کرد، بلکه این نهاد را به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی شیعه تبدیل کرد. شهید اول که خود از فارغ‌التحصیلان حوزه پرآوازه حله بود، پلی میان دو حوزه حله و جبل عامل ایجاد کرد. به همین دلیل، مورخان فقه شیعه، جبل عامل را ادامه‌دهنده راه حوزه حله می‌دانند. این مرکز علمی تا پایان سده دوازدهم هجری، به عنوان بزرگ‌ترین حوزه علمیه شیعه شناخته می‌شد و ده‌ها عالم، فقیه و محدث برجسته از آن برخاستند. 
وی با اشاره به شکوفایی علمی بی‌نظیر جبل عامل توضیح می‌دهد: شمار فراوان عالمان این منطقه و فعالیت‌های پویای آنان، حتی توجه تاریخ‌نگاران را نیز به خود جلب کرد. برای نمونه، در تشییع «ستّ المشایخ»(دختر شهید ثانی و از مجتهدان شاگردپرور حوزه جبل عامل) 70فقیه برجسته حضور یافتند. این عظمت تا آنجا بود که هنگام فرمان احمدپاشا جزّار، حاکم عثمانی صیدا، در سال ۱۱۹۵ هجری برای سوزاندن آثار علمی جبل عامل، حجم کتاب‌ها آن‌قدر زیاد بود که مأموران هفت روز پیوسته در عکا به آتش زدن آن‌ها مشغول شدند. پیش از سده دهم، هرچند مراکز علمی شیعی در جبل عامل فعال بودند، اما ساختار منسجمی مانند حوزه حله نداشتند. با این حال، پس از دو سده تلاش خستگی‌ناپذیر عالمان این منطقه، حوزه‌های علمیه جبل عامل نه تنها نظام‌مند شدند، بلکه به چنان جایگاهی رسیدند که تاریخ شیعه را متحول کردند.

خبرنگار: نسرین نقدی