دوازدهمین جلسه از کارگاه «قصه‌های حرم» صبح سه‌شنبه، 23 اردیبهشت 1404 با حضور جواد نوائیان رودسری، تاریخ‌پژوه و حرم‌شناس در مؤسسه فرهنگی قدس برگزار شد. موضوع نشست این هفته قصه‌های حرم، بررسی تاریخ کفشداری در بارگاه منور رضوی بود که در ادامه، برخی از موضوعات مطرح شده را با یکدیگر مرور می‌کنیم.

فرهنگی که در ایران سابقه داشته است
جواد نوائیان رودسری در ابتدا به این نکته اشاره کرد که جفت کردن کفش میهمان در فرهنگ ایرانی نوعی تکریم او به حساب می‌آمده است و در ادامه گفت: آدام اولئاریوس نیز به عنوان یک جهانگرد آلمانی در گزارشی از سفر خود به ایران در زمان شاه عباس اول به این موضوع اشاره کرده است. بنابراین کفشداری در حرم مطهر امام رضا(ع) نیز پیش از آنکه سابقه دینی و زیارتی داشته باشد، از یک فرهنگ ایرانی نشأت گرفته است، مانند بسیاری از نهادها و ساختارهای سازمانی دیگر حرم مطهر که به سبب قرار گرفتن این مکان در جغرافیای فرهنگی ایران ایجاد شده‌اند.
«درباره بررسی تاریخچه کفشداری در حرم مطهر رضوی مقاله‌هایی منتشر شده اما کتاب یا مقاله جامعی دراین‌باره نیست و علت آن هم کم بودن اسناد مرتبط با این حوزه خدمتی در حرم مطهر است». نوائیان پس از بیان این نکته افزود: آغاز کفشداری در حرم منور امام رضا(ع) مشخص نیست و در گزارش‌های تاریخی قرن‌های 7 و 8 مانند گزارش ابن‌بطوطه نامی از آن برده نشده، اما با توجه به حضور زائران و ساماندهی این مکان توسط سادات حسینی از قرن چهارم تردیدی در وجود آن نیست.

از باشماق‌خانه تا کفشداری‌های نوین
به گفته این تاریخ‌پژوه، قدیمی‌ترین موقوفه مربوط به کفشداری در حرم مطهر گزارشی است از سال 1138قمری/1095 خورشیدی که در آن، شخصی به نام «کربلایی مرضی مشهدی» موقوفه‌ای را برای کفشدارباشی آستان قدس اختصاص می‌دهد. این سند دوره صفویه درواقع به نوعی نشان از وجود سازمانی برای اداره کفشداری‌ها در آستان قدس رضوی است. 
وی در ادامه گفت: در دوره‌های اولیه برای کفشداری از اصطلاح «کفشبانی»، «باشماق‌خانه»، «کفشخانه مبارکه» و «کفش‌کن» هم استفاده می‌شده است. در آن زمان چیزی به نام قفسه وجود نداشته و چنان‌که در اسناد دوره صفویه و قاجار بیان شده از یک دوشاخه چنگال‌مانند برای برداشتن و گذاشتن کفش‌ها استفاده می‌شده است. این دوشاخه‌ها عموماً از جنس چوب بوده و تعداد معدودی از آن‌ها از جنس طلا و نقره ساخته می‌شده که نمونه‌های آن اکنون در موزه نگهداری می‌شود.
شیوه کار کفشبانی‌ها به‌تدریج تغییر پیدا کرد و در دوره ناصرالدین‌شاه میزی قرار داده شد تا کفش‌ها روی آن قرار داده شود. از سال ۱۳۳۰ به بعد نیز کفشداری‌ها قفسه‌بندی شدند.
گفتنی است، در حال حاضر بیش از 50 کفشداری در حرم مطهر رضوی وجود دارد که از سه چهار دهه گذشته با سیستم شماره‌گذاری کار می‌کنند.

تغییرات پرداخت مواجب کفشداران در تاریخ حرم مطهر
«قدیمی‌ترین سند مربوط به تاریخ کفشداری در مرکز اسناد آستان قدس رضوی حدوداً به 423 سال پیش بازمی‌گردد. سندی که در جمادی‌الثانی 1011 تنظیم شده و به پرداخت مواجب به شخصی به نام درویش یوسف کفشبان اشاره دارد. سندی دیگر نیز به فاصله زمانی چند ماه بعد، مرتبط با پرداخت حقوق محمد حسین کفشبان از محل نذورات و درآمد حاصل از آن ثبت شده است». این حرم‌شناس ضمن بیان این موضوع گفت: این دو سند نشان‌ می‌دهد در دوره‌های اولیه، کفشبانان برخلاف سایر خدام مانند فراشان و دربانان، حقوق خود را مستقیم دریافت می‌کردند و هنوز در آن زمان موقوفه‌ای برای کفشداری وجود نداشته است. از سال 1095 خورشیدی به بعد مواجب و مقرری ویژه کفشداران از محل موقوفه‌های مخصوص به آنان پرداخت ‌شده است.
به گفته نوائیان، کفشداران ارتباط مستقیمی با مردم داشتند و برخی از نذورات و وجوهات به صورت مستقیم به آنان پرداخت می‌شد. این موضوع از دوره قاجار باب شد و به‌تدریج اثرات سوئی پیدا کرد. وی در این‌باره توضیح داد: این روال در زمان تولیت محمدولی اسدی به بهانه دریافت هدیه از زائران تغییر کرد و کفشداران از جرگه اعضای کشیک خارج و به یک ساختار مستقل و پرداخت‌کننده اجاره تبدیل شدند. تغییر دیگری که در زمان تولیت اسدی ایجاد شد، برداشته شدن نظام موروثی این خدمت بود که تا یک سده پیش در حرم مطهر رضوی به همان صورت ادامه داشت. 
این روند تا ۱۳۶۰ ادامه داشت تا اینکه مسئولان تصمیم به برگرداندن سیستم مبتنی بر نظام‌نامه قبل گرفتند و سرانجام کفشداری در حرم مطهر از اواخر سال 1370 به صورت خدمت افتخاری درآمد.

نظام‌نامه‌ای که شرح وظایف همه را روشن کرد
در حال حاضر کفشداری حرم مطهر در هشت کشیک اداره می‌شود و شامل بخش‌های مختلف خدمتی ازجمله کفشداری، کتب انوار، صحافی، شمیم رضوان و... است. این استاد تاریخ درباره روال این خدمت در گذشته چنین توضیح داد: چنان‌که در طومار علیشاهی آمده، در دوره افشاری از میان 68خدمه هر کشیک، پنج نفر کفشدار بوده و تعداد کم آنان هم به خاطر وجود تنها چهار کفشداری در ایوان طلای صحن نو و عتیق بوده است. در دوران قاجار هم در تمام کشیک‌های دوره قاجار تعدادی کفشبان وجود داشت که آمار آنان معمولاً با مؤذنان به صورت یک‌جا اعلام می‌شد. در هر کشیک تعداد سه کفشدار وجود داشت که با احتساب دو کفشدار صحن نو، تعداد آن‌ها به 17 نفر می‌رسید. 
بنا به گفته نوائیان، برای مشخص شدن شرح دقیق وظایف و مسئولیت‌های همه افراد شاغل در حرم مطهر و منظم شدن ساختار اداری همه اجزای آستان قدس رضوی، در زمان رکن‌الدوله(1299قمری) نظام‌نامه‌ای تدوین شد که وظایف کفشداران در آن چنین توضیح داده شده است: «یک ساعت [قبل از طلوع آفتاب] شد سر خدمت حاضر شوند و تا وقت بستن درِ حرم و صحن مقدس به حفظ کفش‌ها و عصا و ادوات مختص دربان‌ها مشغول گردند و نگذراند کسی با آلات حرب و عصا داخل حرم شود و آنچه کفش از زوار و کفش‌کن‌ها مفقود می‌شود، در صورتی که صدق قول صاحب کفش معلوم شود، همان لحظه که سرکشیک و خادم‌باشی و دربان‌باشی کل مطلع شدند، از کفشدار غرامت آن را گرفته، بدهند». در ادامه این نظام‌نامه، رکن‌الدوله به موضوع بسیار مهم دیگری هم اشاره می‌کند: «[کفشدار] از زوار نباید چیزی را به اصرار بگیرد. هرقدر به آن‌ها چیزی دهند، همان را دریافت کنند. در کفش‌کن‌ها شمع‌فروشی موقوف باشد. شب‌ها باید کفشدارها در همان کفش‌کن بیتوته کنند و به خانه خود نروند».

خادمان خاص کفشداری حرم مطهر
«برخلاف تصور عمومی، خدمت بانوان در حرم مطهر سابقه بسیار زیادی دارد و حتی نخستین فردی که در این مکان مقدس خدمت کرده یک زن بوده است». نوائیان رودسری با بیان این نکته گفت: خدمت زنان در کفشداری به سال‌هایی خیلی پیش از این برمی‌گردد. قدیمی‌ترین سند در این بخش مربوط به پرداخت مواجب دو زن به نام‌های «هدیه خانم» و «لطافت خانم» در 1102 و 1122 قمری است که در ایام زنانه، کفشدار دور ضریح بودند. در این ایام و برای حفظ آسایش و راحتی بانوان، اطراف ضریح مطهر قُرُق می‌شد و مردان حق ورود نداشتند.
این حرم‌شناس در ادامه توضیح داد: کفشداری در حرم مطهر امام رضا(ع) از نظر جایگاه در رتبه‌ای پایین‌تر از فراشان و دربانان قرار داشت و حتی مکان در نظر گرفته شده برای استراحت آنان در جای مناسبی نبود اما بیشتر افراد به سبب نوع نگاه خاکسارانه و تمایل به خشوع، ترجیح می‌دادند در این قسمت خدمت کنند. 
در طول تاریخ تعدادی از سلاطین در حرم مطهر امام رضا(ع) کفشبانی کرده‌اند، مانند کفشداری شاه عباس اول در کفشداری ورودی ایوان طلای صحن عتیق. این استاد تاریخ با بیان این موضوع ادامه داد: «ناصرالدین شاه هم در روزهای حضورش در مشهد ساعاتی را به کفشبانی اختصاص می‌داد و حتی به سرودن شعر درباره آن می‌پرداخت. «در کفش‌کَنت ستاده جبریل امین/ جاروب کشد به گیسوی حورالعین/ سازند غبار کفش زوّار تو را/ کحل‌البصر ملائک علّیین» یکی از نمونه اشعاری است که به او منسوب شده که هنگام خدمت سروده است».

خبرنگار: زهرا زنگنه