این نهادهای فرهنگی با تکیه بر حافظه تاریخی جوامع می‌توانند بستری برای شناخت بهتر گذشته و برنامه‌ریزی آگاهانه برای آینده باشند؛ در این میان، توجه به کارکردهای چندلایه موزه‌ها نیز بیش از پیش اهمیت یافته است.
سید احمد محیط طباطبایی، رئیس کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم) به مناسبت روز جهانی موزه و میراث فرهنگی در گفت‌وگو با قدس با نگاهی راهبردی به جایگاه موزه‌ها، نقش این نهادها را در مسیر توسعه فرهنگی و اجتماعی کشور تبیین کرده و بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت آن‌ها در حوزه‌های مختلف تأکید می‌کند.

موزه‌ها نهادهایی آزاد و غیرانتفاعی
وی با اشاره به تعریف امروزی موزه‌ها، اظهار می‌کند: موزه‌ها نهادهایی آزاد و غیرانتفاعی هستند که وظیفه ثبت، حفظ، شناخت و معرفی بخش‌هایی از میراث فرهنگی، طبیعی، تاریخی و هنری بشر را بر عهده دارند؛ ضمن آنکه نقشی اساسی در انتقال فرهنگ ایفا می‌کنند.
محیط طباطبایی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین وظایف موزه‌ها، ایجاد ارتباط متقابل با جامعه و پرداختن به مشکلات آن است، تصریح می‌کند: موزه‌ها می‌توانند در راستای ارائه راهکارهایی برای مسائل جامعه نقش‌آفرینی کنند؛ چراکه در حقیقت حافظه تاریخی یک ملت محسوب می‌شوند و این حافظه جمعی می‌تواند مسیر آینده‌ای مطمئن‌تر را برای جامعه هموار کند.
به همین دلیل نباید به موزه‌ها تنها به عنوان مکانی برای سرگرمی یا افتخار ملی نگریست، بلکه باید آن‌ها را جزئی از برنامه‌های زیربنایی توسعه کشور دانست. آموزش، پژوهش و توسعه باید بر پایه ظرفیت‌های موزه‌ها و میراث فرهنگی و طبیعی بنا شوند.
وی با تأکید بر اینکه موزه‌ها در دنیای امروز باید به بیش از یک فضای صرفاً نمایشگاهی تبدیل شوند، می‌گوید: وظیفه اصلی موزه‌ها نه تنها نمایش آثار تاریخی، هنری و فرهنگی، بلکه انتقال مفاهیم، اطلاعات و حتی پاسخ به نیازهای آموزشی جامعه است؛ در دنیای پیچیده و پرتحول امروز، موزه‌ها باید به عنوان نهادهایی پژوهشی و آموزشی عمل کنند که به مردم، به‌ویژه نسل‌های جوان‌تر، فرصت درک عمیق‌تری از گذشته و تأثیر آن بر حال و آینده را می‌دهند.این تغییر رویکرد، موزه‌ها را از یک فضای صرفاً تماشایی به یک نهاد پویا و تأثیرگذار در توسعه فرهنگی، اجتماعی و علمی جامعه تبدیل خواهد کرد.‌
این کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه موزه‌ها باید بیش از آنکه به نمایش صرف آثار تاریخی بسنده کنند، به مراکز یادگیری و پژوهش تبدیل شوند، می‌افزاید: در موزه‌ها مردم، به‌ویژه جوانان با تاریخ، فرهنگ و هنر آشنا می‌شوند و امکان پرسش، تحقیق و تعامل دارند؛ این تغییر نقش به موزه‌ها اجازه می‌دهد به عنوان یک ابزار آموزشی مؤثر برای حل معضلات اجتماعی، فرهنگی و حتی زیست‌محیطی در جامعه عمل کنند. علاوه بر این با تبدیل موزه‌ها به نهادهای اجتماعی و پژوهشی، امکان ارتقای سطح آگاهی عمومی و گسترش مشارکت‌های اجتماعی در حوزه‌های مختلف فراهم می‌شود.
رئیس کمیته ملی موزه‌های ایران در بحث موزه به مثابه یک نهاد پژوهشی به موزه آب اشاره می‌کند و می‌گوید: نمونه بارز این موضوع، موزه آب است که چگونگی مدیریت تاریخی منابع آبی در ایران را به ما نشان داده و هشدار می‌دهد فاصله گرفتن از آن مدیریت سنتی، چه آسیب‌هایی به کشور وارد کرده است.
وی با بیان اینکه موزه‌ها در ایران می‌توانند به عنوان مراکز کلیدی در سیاست‌گذاری‌های زیست‌محیطی و حفاظت از منابع طبیعی عمل کنند، تصریح می‌کند: موانع اصلی در این زمینه، عمدتاً به بی‌توجهی به مسئله محیط زیست در برنامه‌های آموزشی موزه‌ها و نبود سیاست‌گذاری‌های حمایتی از این بخش بازمی‌گردد. 
با این حال، فرصت‌های زیادی هم وجود دارد و می‌توان از موزه‌های طبیعی و محیط زیستی برای آگاه‌سازی جامعه درباره بحران‌های زیست‌محیطی مانند تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آبی استفاده کرد، همچنین همکاری نزدیک‌تر میان موزه‌ها و نهادهای دولتی و غیردولتی می‌تواند به تقویت این نقش کمک کرده و موزه‌ها را به بازیگران اصلی در ایجاد سیاست‌های حفاظتی و پایدار تبدیل کند.

اهمیت موزه‌ها و گردشگری فرهنگی
محیط طباطبایی با تأکید بر اهمیت موزه‌ها و گردشگری فرهنگی خاطرنشان می‌کند: توجه به اماکن تاریخی، یادمان‌ها و موزه‌ها می‌تواند منافع گسترده‌ای برای جوامع در حال توسعه به همراه داشته باشد؛ گردشگری فرهنگی نه تنها منجر به پایداری توسعه می‌شود، بلکه در حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی نیز نقش دارد. گردشگری فرهنگی خود بخشی از حوزه حفاظت از میراث را تشکیل می‌دهد و درواقع تقویت‌کننده آن به شمار می‌رود.
وی همچنین می‌گوید: از آنجا که میراث فرهنگی یک مقوله فرابخشی است، موزه‌ها می‌توانند در تمامی حوزه‌ها برای برنامه‌ریزی و تدوین طرح‌های آینده کشور، پیشنهاد و راهکار ارائه دهند، موزه‌ها در عین داشتن کارکرد فرهنگی، آموزشی، پژوهشی و مفرح، در رشد کارآفرینی و توسعه صنعت گردشگری نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند.موزه‌ها باید فراتر از نقش‌های سنتی خود عمل کنند؛ باید درک عمیقی از نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه داشته باشند و به عنوان مراکز فرهنگ‌سازی و تأثیرگذار در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و فرهنگی فعالیت کنند. این نهادها قادرند با ایجاد ارتباطات مؤثر میان گذشته و حال، به حل مسائل جاری جامعه و بهبود روندهای فرهنگی و اجتماعی کمک کنند.
با توجه به تعریف جدید موزه‌ها، ضروری است توجه ویژه‌ای به جایگاه آن‌ها در جامعه داشته باشیم و از ظرفیتشان در مسیر توسعه، بهره‌برداری کنیم. پاسخ تمام مسائل در کشور در آثار موزه‌ای وجود دارد، مهم این است که به این اصل کهن توجه می‌کنیم یا نه. امروز موزه‌ها یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه‌یافتگی محسوب می‌شوند.‌ 
این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به اینکه موزه فارغ از یک فضای مادی، یک نگاه و رویه است و وجود این نگاه موجب پیشگیری از هدر رفتن‌ها در حوزه‌های اجتماعی می‌شود، بیان می‌کند: اهمیت موزه‌ها و نقش آن‌ها در آگاهی‌بخشی به جامعه است؛ موزه‌ها در حقیقت در فضایی که توسعه اغلب به صورت مادی و کمی دیده می‌شود به ایجاد دانایی در جامعه مخاطب می‌پردازند.وی با تأکید بر اهمیت توجه به موزه‌ها و فرهنگ موزه‌ای، آن را نشانه‌ای از فرهیختگی مردم یک جامعه دانسته و می‌گوید: میراث فرهنگی به‌قدری اهمیت دارد که بی‌توجهی به آن می‌تواند مشکلات زیادی برای جامعه ایجاد کند؛ باز بودن موزه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی اینچنینی، خود نشان‌دهنده علاقه‌مندی مردم به موزه‌هاست.
رئیس ایکوم ایران خاطرنشان می‌کند: این نوع از توسعه بحران بزرگی برای بخش‌های موزه‌ای ایجاد کرده و این وظیفه ماست که به وضعیت موزه‌ها توجه کنیم و شرایط آن‌ها را رصد و در صورت نیاز، هشدارهای لازم را اعلام کنیم.
وی همچنین به تعریف اخیر از موزه به عنوان نهادی غیرانتفاعی اشاره کرده و می‌افزاید: موزه‌ها نهادهای آموزشی و پژوهشی هستند که بخش‌هایی از میراث فرهنگی، طبیعی، تاریخی و هنری بشر را شناسایی، حفاظت و معرفی می‌کنند؛ موزه‌ها باید به مسائل امروز جامعه پاسخ دهند، چرا که آن‌ها ارتباط‌دهنده گذشته بشر با آینده آن هستند و نقش بسیار مهمی دارند.
محیط طباطبایی با اشاره به اینکه موزه‌ها نه تنها باید حافظ آثار فرهنگی و تاریخی باشند، بلکه می‌توانند در تحقق اهداف توسعه پایدار نیز نقشی اساسی ایفا کنند، ادامه می‌دهد: موزه‌ها می‌توانند به عنوان مراکز آگاهی‌دهی در حوزه‌های محیط‌زیست، تغییرات اقلیمی و بحران‌های زیست‌محیطی مورد استفاده قرار گیرند. 

بخش ارتباطی میان دانشگاه و جامعه
وی با اشاره به اینکه در بیش از ۳۰سال گذشته، مشکلات جامعه بشری ازجمله صلح، محیط زیست، تغییرات اقلیمی و پایداری، محورهای فعالیت موزه‌ها بوده است، بر اهمیت جایگاه موزه‌ها در دانشگاه‌ها تأکید می‌کند و می‌افزاید: موزه‌ها برای دانشگاه‌ها نه تنها به عنوان ویترین یا دکور، بلکه باید به عنوان بخش ارتباطی میان دانشگاه و جامعه مخاطب شناخته شوند؛ دانشگاه‌ها باید موزه‌های خود را به‌عنوان بخشی از معاونت پژوهشی خود بشناسند.
محیط طباطبایی به نقش موزه‌ها در تربیت نسل آینده اشاره می‌کند و می‌گوید: مخاطب اصلی موزه‌ها کودکان و نوجوانان هستند، چرا که به ما این امکان را می‌دهند که مسائل پیچیده و معضلات فرهنگی هر جامعه را به نسل‌های آینده منتقل کنیم.
رئیس کمیته ملی موزه‌های ایران همچنین به نقش موزه‌ها در ارتباطات بین‌المللی اشاره می‌کند و می‌گوید: موزه‌ها ابزارهایی قوی برای تقویت ارتباطات بین‌المللی و فرهنگی هستند؛ آن‌ها از طریق نمایش آثار هنری، تاریخی و فرهنگی از کشورهای مختلف، می‌توانند پل‌هایی برای تبادل فرهنگی و ایجاد روابط مثبت میان ملت‌ها ایجاد کنند. وی  بیان می‌کند: موزه‌ها در ایران ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به مراکزی تأثیرگذار در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و زیست‌محیطی دارند، اما موانعی همچون کمبود منابع مالی، زیرساخت‌های ناکافی و نداشتن ارتباط مؤثر با دیگر نهادهای دولتی و خصوصی، مانع تحقق این ظرفیت‌ها شده است.

خبرنگار: مهدی توحیدی