«فرهنگ عرصه عریضی است که همه شئون زندگی انسان را در برمی‌گیرد. این فرهنگ زمانی می‌تواند جایگاه حقیقی خود را پیدا کند که انسان در درون خودش، جایگاه حقیقی و واقعی عقل خود را پیدا کند و عقلش فرمانروای وجود خودش باشد. البته این حاکمیت هم در نتیجه تربیت عقل و زیر نظر آموزه‌های وحیانی، اسلامی و دینی انجام می‌شود و زیارت بامعرفت با تربیت صحیح عقلانی محقق می‌شود». این‌ها بخشی از سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین «دکتر مصطفی فقیه اسفندیاری» دانش‌آموخته مقطع دکترای رشته فلسفه و کلام اسلامی، معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه علوم اسلامی رضوی و عضو هیئت علمی این دانشگاه است که به مناسبت نوزدهم آذرماه، سالروز تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی به فرمان حضرت امام خمینی(ره) با او به گفت‌وگو نشستیم. در ادامه بخش‌هایی از این گپ و گفت را می‌خوانید.

موضوع و مقوله انقلاب فرهنگی چه جایگاهی در یک نهاد منتسب به دستگاه حضرات معصومین(ع) مانند آستان قدس رضوی دارد و باید چه نقشی ایفا کند؟
در باور دینی خودمان اعتقاد داریم در هنگام ورود به مشاهد مشرفه و حرم‌های مطهر حضرات معصومین(ع) این بزرگواران صدای ما را می‌شنوند و به سلام ما پاسخ می‌دهند و ما را می‌بینند. وجود و ساحت مقدس امام معصوم(ع) پس از شهادت خود، آن هدایتگری را همچنان براساس حقیقت وجود مبارک خودش انجام می‌دهد، ولی این بار تحت یک موضوع فرهنگی با عنوان «اصل زیارت» که یک اصل از اصول مرتبط با آموزه‌های اسلامی و مرتبط با حوزه امامت و زیرمجموعه آن است، انجام می‌شود. البته باید توجه داشت اصل زیارت فقط مربوط به دوران شهادت و وفات امام معصوم(ع) نیست و به دوران حیات و زندگی دنیوی امام معصوم(ع) هم مربوط می‌شود.  بنابراین اصل زیارت یکی از اصول تربیتی است در حوزه تربیت اخلاق و سایر حوزه‌های تربیتی. پس پیروان ائمه اطهار(ع) بنا به ادله متقن و استوار که وجود دارد باید در زمان حیات مبارک این بزرگواران چنانچه شرایط و امکانات برایشان مقدور و میسر باشد، به زیارت و دیدار آنان بروند، پس از شهادت امام معصوم(ع) هم با آن گستره مفهومی زیارت و آثارش، باید با امام معصوم(ع) و این انسان صالح و برگزیده خداوند متعال، این ارتباط را داشته باشند. 

پرسش این است که خود پدیده فرهنگی زیارت چگونه می‌تواند در فرایند انقلاب فرهنگی دخالت داشته باشد؟
این یک پرسش اساسی است که با توجه به اینکه امامان معصوم(ع) چه در زمان حیات دنیوی و چه پس از شهادت، تکلیف هدایت و راهبری زندگی انسان‌ها را بر عهده دارند، اگر ما در زمان حیات دنیوی امام معصوم(ع) به عنوان یک کارگزار دستگاه امامت و ولایت حضور می‌داشتیم و برای ایشان و اهداف مقدس حضرات معصومین(ع) فعالیت می‌کردیم چگونه تلاش می‌کردیم؟ آیا پس از شهادت و زندگی دنیوی حضرات معصومین(ع)، اهداف و وظایف امام معصوم(ع) تغییری کرده است؟ قطعاً پاسخ این است که هیچ تغییری در این اهداف حاصل نشده است بلکه دستگاه امامت و ولایت همچنان وجود و حضور دارد اما پس از شهادت این بزرگواران در قالب دیگری با عنوان بارگاه و حرم مطهر و آستان مبارک، این دستگاه امامت و ولایت وجود دارد، پس آن اهداف هدایتگری امام معصوم(ع) همچنان هست و بلکه وظایف کارگزاران، کارکنان و خدام این بارگاه‌های مقدس نیز سنگین‌تر ، حساس‌تر ، مهم‌تر و دقیق‌تر وجود دارد، در نتیجه کارگزاران هم باید در انجام این وظایف و رسیدن به اهداف مربوط نیز دقیق‌تر و حساس‌تر عمل کنند. بنابراین بحث زیارت و بارگاه مطهر حضرات معصومین(ع) نقش مهمی در تبیین و اجرای مفهوم انقلاب فرهنگی می‌توانند ایفا کنند. مطابق آموزه‌های دینی و اسلامی، قرآن کریم و وجود مقدس حضرات معصومین(ع) برای هدایت و راهنمایی همه انسان‌ها و بلکه همه موجودات عالم هستند و این موضوع مختص به دین و مذهب و قوم و نژاد و گروه و دسته و فرهنگ خاصی هم نیست و به اصطلاح کسی نباید و حق ندارد درک فیض و بهره‌مندی از آموزه‌های قرآن کریم و آموزه‌های حضرات معصومین(ع) را به طور اختصاصی و در راستای مصادره فکر، اندیشه، تفکر و جایگاه خود قرار دهد زیرا قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) برای هدایت و راهنمایی عموم مردم به معنای حقیقی کلمه «ناس» یعنی عموم مردم آمده‌اند. 

نتیجه این هدایت و تحت تربیت امام معصوم بودن، در نسبت با انقلاب فرهنگی چه می‌شود؟ چه شاخصی را باید در این خصوص مدنظر قرار داد؟
انسان‌ها زمانی مخاطب خداوند شدند که عقل پیدا کردند. یکی از مهم‌ترین رسالت‌های قرآن، انبیا(ع) و امامان معصوم(ع)، تربیت عقلانی انسان‌هاست یعنی به انسان‌ها بفهمانند که عقل دارند و زندگی را باید بر مبنای عقل تنظیم کنند. در همین ارتباط امیرالمؤمنین علی(ع) در بیان اهداف رسالت انبیا(ع) تعبیر مهمی دارند که «... ویثروا لهم دفائن العقول...» امام معصوم(ع) و انبیای الهی به اراده الهی، انسان‌ها را به فطرت انسانی و سرشت پاک انسانیت و گنجینه‌های گرانبهای دفینه عقول در وجودشان راهنمایی و هدایت کنند. همه ارزشمندی انسان به ادراکات آن است و ارزشمندترین و بالاترین ادراکات انسان، ادراکات عقلی اوست. پس اگر انسان از ادراکات حسی و خیالی عبور نکند و بالاتر نرود، هنوز به ارزش‌ها و مرحله والای انسانی نرسیده است پس وظیفه انبیا و اولیای الهی و ائمه اطهار(ع) تربیت عقلانی انسان است. اگر تربیت عقلانی صحیح در انسان شکل بگیرد، انسان در معاش و ممات و زندگی مشکلی ندارد.
بنابراین در آستان‌های مبارک حضرات معصومین(ع) و از جمله تشکیلات آستان قدس رضوی هم اگر ما بخواهیم به تکلیف خودمان در زمینه انقلاب فرهنگی که انقلابی برای همیشه و در هر مکان است، توجه کنیم، باید همه مراکز، نهادها و مؤسسه‌های آستان قدس رضوی  دست به دست یکدیگر دهند تا بتوانند در حوزه گسترده فرهنگ و زیرمجموعه‌های آن، نگاه گسترده و عمیق داشته باشند. 

پس باید مهم‌ترین رسالت و مأموریت آستان قدس رضوی را فرهنگی دانست؟
بله، آستان قدس رضوی هم به عنوان یک مجموعه فرهنگی و مذهبی وابسته به تشکیلات بارگاه مقدس حضرت رضا(ع) که در شرایط حکومت و حاکمیت اسلامی فعالیت می‌کند، جدای از شرایط و مجموعه جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی ایران نیست، اما یک مجموعه اثرگذار است که در فرهنگ اصیل ایرانی و اسلامی تأثیر می‌گذارد. زیارت و آموزه‌های اسلامی در انقلاب فرهنگی تأثیر دارد، یک زائر بامعرفت زمانی به زیارت بامعرفت نائل می‌شود که تحت آموزه‌های اصیل اسلامی و دینی تربیت شود و در او انقلاب فرهنگی رخ دهد.
بنابراین فرهنگ عرصه عریضی است که همه شئون زندگی انسان را در برمی‌گیرد. این فرهنگ زمانی می‌تواند جایگاه حقیقی خود را پیدا کند که انسان در درون خودش، جایگاه حقیقی و واقعی عقل خود را پیدا کند و عقلش فرمانروای وجود خودش باشد. البته این حاکمیت هم در نتیجه تربیت عقل و تحت نظر آموزه‌های وحیانی، اسلامی و دینی انجام می‌شود و زیارت بامعرفت با تربیت صحیح عقلانی محقق می‌شود. بنابراین زائر زمانی امام(ع) را با معرفت صحیح زیارت می‌کند که بتواند خودش را ابتدا به طور صحیح بشناسد.
اگر این انسان بتواند خودش را با عقل سلیم و تربیت عقلانی صحیح درست بشناسد، آنگاه می‌تواند خدای متعال، پیامبران و حضرات معصومین(ع) را درست بشناسد، اینجاست که برای یک زائر، آن معرفت حقیقی رخ می‌دهد و زمانی که این زائر حتی زمانی که از حرم مطهر و بارگاه حضرات معصومین(ع) از نظر بعد مکانی، فاصله و مسافت پیدا می‌کند و دور می‌شود باز هم امام معصوم(ع) را ناظر و شاهد بر اعمال، رفتار، گفتار، عقاید و سبک زندگی فردی و اجتماعی خود می‌داند.

خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی