دلایل بسیاری از سوی اعضا برای این مهم مطرح شده، ولی مهم‌ترین دلیل این است که این نهاد در اجرای مأموریت حفظ صلح خود ناکام مانده و قدرتمندترین نهادِ جهان‌شمول ثابت کرده دیگر قادر به رسیدگی به مشکلات پیچیده و چند وجهی جهان امروز نیست. قسمت جالب داستان نشست اخیر سازمان ملل اعلام حمایت آمریکا و روسیه از اصلاح در ساختار شورای امنیت بود. جو بایدن در کنار صدراعظم آلمان، رئیس‌جمهور ترکیه، نخست‌وزیر ژاپن، آنتونیو گوترش رئیس کنونی سازمان ملل و همچنین دیپلمات‌های ارشد کشور‌های برزیل و هند خواستار گسترش تعداد اعضای دائم و غیردائم شورای امنیت با دعوت از کشور‌های در حال توسعه ازجمله کشور‌های آفریقایی، آمریکای لاتین و حوزه کارائیب شده‌اند.

تا امروز، تلاش‌ها برای اصلاحات ساختاری در سازمان ملل موفقیت‌آمیز نبوده است. مهم‌ترین دلیل شکست را باید در تمایل نداشتن پنج عضو دائم شورای امنیت برای کاهش انحصار قدرتشان و حق وتو جست‌وجو کرد. همه می‌دانند این کاستی‌ها تنها با تغییر سازوکار تصمیم‌گیری شورای امنیت قابل رفع است. کشورهای بیشتری باید در قطعنامه‌های سازمان ملل در مورد مداخله نظامی و سایر تحریم‌ها گنجانده شوند و وتوی چنین قطعنامه‌هایی توسط یک کشور واحد نباید مجاز باشد. پیامد شکست هرگونه تلاش اصلاحی تا به امروز، کاهش اعتبار سازمان ملل متحد به عنوان یک نهاد حافظ صلح بوده است.

شورای امنیت یا «جعبه پاندورا»
اکنون به نظر می‌رسد آمریکا، روسیه و نیز چین موافق تغییر ساختار شورای امنیت هستند اما آیا این اعلام حمایت‌های شفاهی می‌تواند به تغییر ساختار شورای امنیت بینجامد؟
دکتر سید داوود آقایی، کارشناس روابط و حقوق بین‌الملل در این باره به قدس گفت: درخواست اصلاح و تغییر سازمان ملل به‌ویژه شورای امنیت مقوله دیرپایی است و شاید از دهه80 میلادی و مشخصاً پس از پایان جنگ سرد به عنوان موضوع جدی مطرح بوده است؛ در این زمینه بارها طرح‌های متعددی از سوی مجمع عمومی و شورای امنیت مطرح و حتی توسط برخی دبیرکل‌های سازمان ملل ازجمله «پطروس غالی» دنبال شده است؛ برخی از این طرح‌ها بر ضرورت اصلاح ساختار سازمان ملل و به‌ویژه افزایش اعضای شورای امنیت تأکید کردند و برخی دیگر خواستار افزایش بدون حق وتو هستند. با وجود این با گذشت بیش از 77سال از ایجاد سازمان ملل متحد فقط در سال1963 اصلاح کوچکی در ساختار آن صورت گرفت و تعداد اعضای غیردائم از 6 به 10 عضو افزایش پیدا کرد و دیگر شاهد تغییری در ساختار شورای امنیت نبودیم. امروز ولی برخی کشورها ازجمله ژاپن، آلمان، ایتالیا، سوئد، آرژانتین، برزیل، هند و نیجریه به عنوان نامزدهای اصلی عضویت احتمالی در شورای امنیت شناخته می‌شوند که در صورت اصلاح ساختار و افزایش اعضای دائم، این کشورها در اولویت قرار دارند.
آقایی افزود: آمریکا با اینکه تاکنون به‌طور جدی و علنی مخالفتش را با تغییر ساختار شورای امنیت ابراز نکرده اما به‌طور ضمنی در این خصوص مانع‌تراشی می‌کند تا مانع اصلاح ساختار شورای امنیت شود، چراکه برای کشورهایی مثل آمریکا و انگلیس که جزو اعضای دائم شورای امنیت هستند وضعیت شورای امنیت چیزی شبیه «جعبه پاندورا» است؛ به این معنا که پذیرفتن هرگونه اصلاح در ساختار این شورا به معنی باز کردن درِ این جعبه خواهد بود و پس از آن شرایط دیگر قابل کنترل نخواهد بود. بنابراین تأکید این کشورها بر این بوده که این ساختار حفظ شود و قدرت در انحصار چند کشور معدود بماند.
وی ادامه داد: اینکه گوترش رئیس کنونی سازمان ملل در خصوص ضرورت تغییر ساختار شورای امنیت صحبت می‌کند به این دلیل است که او هم به این واقعیت رسیده که نظام بین‌المللی دچار تغییرات اساسی شده است؛ ساختار اعضای کنونی شورای امنیت یعنی پنج عضو دائم زمانی شکل گرفت که تعداد اعضای سازمان ملل 51عضو بود اما امروز با اینکه این تعداد نزدیک چهار برابر شده و 193کشور عضو سازمان ملل هستند هنوز تعداد اعضای دائم همان پنج عضو است.

ژست دیپلماتیک بایدن
آقایی با اشاره به سخنرانی بایدن در این زمینه تأکید کرد: اینکه رئیس‌جمهور آمریکا در سخنرانی اخیر خود بر ضرورت تغییر در ساختار شورای امنیت اشاره کرده به نظر می‌رسد تنها برای راضی نگه داشتن برخی کشورها و افکار عمومی است؛ بنابراین به نظر نمی‌رسد در بازه زمانی کنونی شاهد تغییر فاحشی در ساختار شورای امنیت باشیم، مگر اینکه فشارها از سوی سایر کشورها به‌حدی افزایش یابد که انحصار قدرت از دست کشورهایی مثل آمریکا، انگلیس، فرانسه و... خارج و بر تعداد اعضای دائم با یا بدون حق وتو افزوده شود. اما اگر قرار باشد روندی عادی طی شود، همان است که تاکنون بوده؛ طرح‌های بسیاری ارائه شده اما هیچ کدام سرانجامی دربرنداشته است. به گفته آقایی، طبیعتاً روسیه و چین، اعضای دائمی شورای امنیت به نحوی علاقه‌مند خارج شدن انحصار قدرت از دست کشورهای غربی هستند و لازمه این امر آن است با تأکید بر ضرورت تغییر ساختار، نظر سایر کشورها را به خود جلب کنند. از سوی دیگر ما با اظهارنظر رئیس جمهور آمریکا در این زمینه مواجه هستیم؛ البته اظهارنظر بایدن به منزله تضمین یا دستور اجرایی در این باره نیست و برای چنین مسئله‌ای که حفظ هژمونی این کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد نیازمند گرفتن تأیید از کنگره آمریکا خواهد بود.

معضلی به نام حق وتو
کارشناس مسائل بین‌الملل درباره سازوکار قانونی تغییر در ساختار سازمان ملل و مسئله حق وتو نیز گفت: در واقع در چارچوب ماده 108 و 109 منشور سازمان ملل ایجاد هرگونه تغییر و اصلاح ساختار سازمان ملل یا منشور آن سازمان، موکول به آرای پنج عضو دائمی شورای امنیت است، یعنی اگر 192عضو مجمع عمومی با طرح اصلاح ساختار موافق باشند و فقط یکی از اعضای دائم مخالف باشد، این اصلاح صورت نخواهد گرفت. بنابراین برای هرگونه اصلاح در ساختار باید در ابتدا شرایطی مهیا شود که رضایت این پنج عضو تأمین شود. درواقع با توجه به شرایط کنونی حتی اگر طرحی در این زمینه از سوی برخی کشورها تهیه شود و رأی مجمع عمومی را هم کسب کند شاید به افزایش تعداد اعضای دائم شورای امنیت، آن هم بدون داشتن حق وتو محدود بماند و انحصار قدرت و حق وتو همچنان در اختیار پنج کشور باقی خواهد ماند.

خبرنگار: سید احمد موسوی