امام محمدباقر(ع) می‌فرماید: «الْكَمَالُ‏ كُلُ‏ الْكَمَالِ‏ التَّفَقُّهُ‏ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَةِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَةِ». كمال انسان و بالاترین كمال او، عالم شدن در دین و صبر در بلا و اندازه‌گیری در زندگى است.
در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد مهدی ماندگاری این حدیث را مورد بررسی قرار دادیم.

با خدا معامله کنیم
حجت‌الاسلام ماندگاری ابتدا با اشاره به اینکه امام باقر(ع) در طول حیات پرثمر خود، دستاوردهای متعدد علمی را برای شیعیان به یادگار گذاشته است، می‌گوید: ایشان علاوه بر اینکه در علم، فقه و تفسیر تلاش‌های زیادی داشتند، از پرورش اخلاقی مردم نیز غافل نبودند. در یکی از بیانات ارزشمندی که از ایشان به ما رسیده، حضرت می‌فرماید: بالاترین کمال این است که انسان به مرحله فقیه شدن در دین برسد و در برابر مشکلات و نابسامانی روزگار صبر پیشه کند و در زندگی نسبت به دخل و خرج، مدیریت داشته باشد. 
ایشان در توضیح این روایت بیان می‌کند: فراز ابتدایی این روایت، در مورد تفقه در دین، به معنای آشنایی در مسائل اسلامی و فهم و تفهم علوم دینی است. «التَّفَقُهُ فِی الدِّین» منظور فقیه مصطلح در حوزه‌ها نیست که فردی درس بخواند تا مرجع تقلید شود. همچنان که در آیه 122 سوره توبه آمده است «سزاوار نیست همه‌ مؤمنان به جهاد رهسپار شوند، پس چرا از هر گروهى از ایشان دسته‌اى كوچ نمى‌كنند تا در دین فقیه شوند و هنگامى كه به سوى قوم خویش بازگشتند، آنان را بیم دهند تا شاید آنان از گناه و طغیان حذر كنند». فقیه در این روایت یعنی توجه به حساب و کتاب دینی. کسی که چنین بود، فقیه بصیر است. او می‌داند اگر در این عالم به او مزد ندهند، در آخرت بیشتر پاداش می‌گیرد. این فرد به حساب و کتاب آخرتی توجه دارد و با خدا معامله می‌کند.

نکاتی برای رسیدن به کمال
این کارشناس مذهبی ادامه می‌دهد: راه رسیدن به کمال را امام باقر(ع) بیان کرده است و هر که می‌خواهد به این کمال برسد، باید این نکات را سرلوحه زندگی خود قرار دهد. بر این اساس باید همه توجه‌ها به حساب و کتاب دینی باشد، یعنی با خدا معامله کنیم. به‌طور نمونه اگر مغازه‌دار هستید، از مشتری‌ای که به جنسی نیاز دارد اما توان کافی برای پرداخت وجه آن ندارد، مقداری کمتر بگیرید تا کارش راه بیفتد و با خدا معامله کنید. اگر کاری انجام دادید ولی حقوقت را کامل ندادند، با خدا معامله کنید. اگر خدمت کردید اما تشکر نکردند، با خدا معامله کنید. «لَا نُرِیدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا» هر خدمتی، کاری، قدمی، درهمی و... همه را برای رضای خدا انجام دهید. این یعنی سرمان در حساب و کتاب آخرتی است. یعنی هیچ وقت شما بازنده نیستید، زیرا خداوند می‌داند چطور پاداش دهد. تو بندگی به شرط مزد مکن، که خواجه خود رسم بنده‌پروری داند. با این نگاه، هیچ وقت خود را بازنده نمی‌دانیم که به فکر انتقام و گرفتن حق باشیم. کسی که با خدا معامله کند، سود زیادی نصیبش شده است. این «التَّفَقُهُ فِی الدِّینِ» یعنی طبق فرمایش امام باقر(ع) حساب و کتاب آخرتی داشته باشیم و این نگاه را به خانواده خود نیز تعمیم و آموزش دهیم. حجت‌الاسلام ماندگاری یادآور می‌شود: انسانی که با خدا معامله کرده و در راه کامل شدن گام برمی‌دارد، رحم و مروت را به فرزندش یاد می‌دهد. بعضی پدرها می‌گویند اگر به کسی قرض دهی، دیگر برنمی‌گرداند یا به کسی کمک کنی، به تو کمک نمی‌کنند یا تو ارزان بدهی باید گران‌تر بخری و... این‌ها همه حساب و کتاب‌های دنیایی است. باید مدارا، مراعات کردن حال همدیگر و معامله کردن با خدا را در تمام مراحل زندگی به فرزندانمان گوشزد کنیم که معنای التَّفَقَّهُ فِی الدِّینِ همین است.

صبر در مصائب و رضا به قضای الهی
این مدرس حوزه به عامل دیگر اشاره کرده و توضیح می‌دهد: عامل بعدی برنامه‌ریزی دینی «وَتَقْدِیرُ الْمَعِیشَةِ» است. فردی که حساب و کتابش دینی باشد، برنامه‌ریزی‌اش هم دینی می‌شود. خداوند در این عالم در قالب اسلام، انجام واجبات و ترک محرمات را برای ما برنامه‌ریزی کرده است. با نگاه دنیایی، فایده‌ای برای نماز صبح نیست، خمس و زکات ضرر دارد و یا حتی جهاد، ارزشی ندارد یا امر به معروف و نهی از منکر دخالت در کار دیگران محسوب می‌شود و... واجبات دینی با نگاه دنیایی تحلیل نمی‌شود اما با نگاه آخرتی نتیجه واجبات، بهشت و نتیجه محرمات، جهنم است و انسان عاقل به سمت بهشت کشیده شده و از جهنم فرار می‌کند. در الکافی و در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «عقل آن چیزى است كه به وسیله آن، خداى رحمان عبادت شود و بهشت بدست آید».  حجت‌الاسلام ماندگاری به سومین عامل برای رسیدن به کمال در کلام امام باقر(ع) اشاره کرده و می‌گوید: عامل سوم، صبر در برابر حوادث و مصیبت‌ها و راضی بودن به قضای الهی است و بدانیم که خداوند به صابران پاداش فراوان عطا می‌کند. تقدیر معیشت نیز در سبک زندگی بسیار مورد توجه است. انسان باید برای معیشت خود برنامه داشته باشد. امیرالمؤمنین علی(ع) تقدیر در معیشت را همان قناعت در زندگی معنا می‌کند و معتقد است این قناعت از صبر بدست می‌آید. بر اساس آیه44 سوره غافر «افوض امرى الى الله ان الله بصیر بالعباد» کارهای خود را به خدا واگذار كنیم كه خدا به بندگان داناست. این حدیث امام باقر(ع) را به یاد داشته باشیم که «بهشت محصول سختی‌ها و صبر است و اگر کسی تحمل سختی و مشکلات را داشته باشد، وارد بهشت می‌شود».