برائت از مشرکان؛ سنت قرآن و پیامبر(ص)
 برائت از مشرکان ریشه قرآنی و مبنای فقهی دارد و نخستین بار پس از فتح مکه، به دستور پیامبر(ص)، امام علی(ع) آیات برائت را در مکه قرائت کرد. این مراسم در حج، نخستین بار در سال ۱۳۵۸ش با پیام امام خمینی(ره) برگزار شد. برائت از مشرکان، ریشه در تأکید قرآن مبنی بر دشمنی با دشمنان خدا در کنار دوستی با دوستان خدا دارد و در آیات بسیاری به این موضوع اشاره شده است. بیشترین توجه قرآن به این مسئله به ابلاغ آیات برائت از مشرکان در روزگار پیامبر(ص‌) در موسم حجِ سال نهم هجرت و بیزاری حضرت ابراهیم(ع) از مشرکان معطوف شده است. پاک کردن خانه‌ خدا از بت‌ها توسط پیامبر اکرم(ص‌) در تاریخ اسلام نشان از اهمیت فراوان این فریضه‌ الهی دارد. در جای جای مراسم حج، نفی شرک و برائت از مشرکان وجود دارد. رَمْیِ جَمَرات و تَلْبیه از بارزترین این مراسم است که نفی شرک و برائت از آن در آن وجود دارد. (مبانی دینی و سیاسی برائت از مشرکین، ۱۳۷۹ش، ص۹۱) امام خمینی(ره) در تشریح برائت از مشرکان، این مراسم را به اشکال گوناگونی می‌دانند که باید به حسب زمان، انجام شود. بر همین اساس، بهترین زمان و مکان برای اجرای این مراسم، در ایام حج و در حرم است؛ چرا که در این صورت بیشترین تأثیر را خواهد داشت. (صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۲۰، ص۹۸)  امام خمینی(ره) در این دستورالعمل به اصول تولی و تبری استناد کرده‌‌اند. (برائت از مشرکین، ج۲، ص۶۲۸ و ۶۳۰) 
در قرآن و سنت پیامبر(ص) دشمنی با دشمنان خدا و مسلمانان، همواره کنار دوستی با دوستان او آمده است. در آیات مختلف قرآن، گذشته از نکوهش شدید شرک و مشرکان و بیان عاقبت شوم آن‌ها، بر ضرورت گسستن پیوند از مشرکان تأکید و به توصیه جدی مقابله با آنان و برائت انبیا از مشرکان و اعلان بیزاری آن‌ها از «شرک» و «موضوع له شرک» تصریح شده است.

امیرالمؤمنین(ع) مبلغ برائت از مشرکان
بیشترین توجه قرآن به موضوع برائت، به ابلاغ آیات برائت از مشرکان در زمان رسول خدا(ص) و موسم حج سال نهم ق مربوط می‌شود. واقعه ابلاغ آیات برائت به ماجرای خواندن آیات آغازین سوره توبه توسط امام علی(ع) در اجتماع مشرکان اشاره دارد. در این واقعه امیرالمؤمنین(ع) در بعد از ظهر دهم ذی‌الحجه در سرزمین منا، با شمشیر برهنه به خطبه ایستاد و پس از تلاوت آیات نخست سوره برائت، چهار حکم الحاقی رسول اکرم(ص) را ابلاغ کرد. امام علی(ع) بعد از ظهر روز عید قربان به مکه رسید و خود را فرستاده پیامبر(ص) معرفی و آیات آغازین سوره توبه را قرائت کرد. زید بن نقیع روایت کرده از حضرت على(ع) درباره‌ آنچه در ماه ذی‌الحجه در ابلاغ آیه برائت به آن مأمور شده بود، پرسیدیم؛ ایشان فرمودند: «به چهار فرمان مأمور شدم: ۱- در خانه کعبه کسى جز شخص با ایمان داخل نشود. ۲- شخص عریان طواف خانه نکند. ۳- از این سال به بعد شخص مؤمن و کافر در مسجدالحرام اجتماع نکنند. ۴- هر که با رسول خدا(ص) عهد و پیمانى دارد تا پایان مدت آن عهد و پیمان محترم است و هر که پیمانى ندارد تا چهار ماه مهلت دارد». (مجمع البیان، ج۵، ص۷)

برائت از مشرکان، شرط همراهی با پیامبر(ص) 
آیه 29 سوره فتح  دیگر آیه‌ای است که به مبانی برائت از مشرکان می‌پردازد. در قسمتی از این آیه می‌خوانیم: «محمد(ص) فرستاده خداست و یاران و همراهانش بر کافران بسیار قویدل و سخت و با یکدیگر بسیار مشفق و مهربان‌اند». یکی از نکات در خصوص این آیه این است همراهی با پیامبر اکرم(ص) در این است که نسبت به کفار با شدت و سختی رفتار کنیم، در عین اینکه در بین خودمان با هم مهربان هستیم و باید هر دو طرف موضوع را با هم داشته باشیم. همچنین رهبر معظم انقلاب در خصوص این آیه فرموده‌اند: «یکی از گنجینه‌های بسیار مهمی که متأسفانه مورد توجه قرار نمی‌گیرد، سخت بودن و غیرقابل نفوذ بودن در مقابل بدخواهان است. یکی از ضربه‌هایی که جوامع بشری می‌خورند، از ناحیه‌ نفوذ دشمنانشان است که این در آیه‌ «اَشِدّاءُ عَلَى الکُفّار» وجود دارد. «اَشِدّاء» به معنای شدت عمل نیست. «اَشِدّاء» به این معنا که ما در فارسی [به آن] شدت عمل می‌گوییم، نیست؛ «اَشِدّاء» یعنی سخت بودن، محکم بودن، غیرقابل نفوذ بودن؛ این معنای «اَشِدّاء» است. اَشِدّاءُ عَلَى الکُفّار؛ نگذارید در جامعه‌ شما نفوذ پیدا کنند. مهربانی و محبت و صفا و صمیمیتِ بین افراد جامعه. این «رُحَمآءُ بَینَهُم» هم یکی از همان گنجینه‌هاست که زندگی در جامعه با رحم و مروت و مانند این‌ها [همراه باشد]». 1401/11/29
آیه‌ دیگری که در آن به برائت و دوری جستن از مشرکان اشاره شده است، آیه 51 سوره مائده است. در این آیه می خوانیم: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید، یهود و نصارا را یاوران و دوستان خود مگیرید، آن‌ها دوستان و یاوران یکدیگرند و هر کس از شما آن‌ها را دوست و یاور خود گیرد از آن‌ها خواهد بود (و ستمکار است و) بى‌تردید خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمى‌کند». (سوره مائده، آیه ۵۱) به گفته مفسران، یکی از نکات این آیه، اهمیت تبری از دشمنان به عنوان یکی از شرایط ایمان است. علامه‌ طباطبایی، ارتباط میان مؤمنان و کافران را ابتدا موجب «از بین رفتن ایمان مؤمنان» و سپس «متزلزل شدن و از بین رفتن اصل ایمان» می‌داند. (المیزان، ج۳، ص۱۵۲) 

حضرت ابراهیم(ع)، الگوی عملی برائت از مشرکان
هر جا سخن از برائت و دوری جستن از مشرکان است، نام حضرت ابراهیم(ع) هم شنیده می‌شود. برائت از مشرکان از زبان پیامبران در قرآن به تعداد فراوانی آمده است، به‌گونه‌ای که می‌توان نتیجه گرفت سیره‌ پیامبران الهی بوده است. در آیات قرآن، مبارزه با شرک و مظاهر آن و برائت از آن‌ها، از روزگار نوح(ع) آغاز و بعدها حضرت ابراهیم(ع) آن را ادامه داده و پیامبر گرامی اسلام(ص) آن را به اوج خود رساند، زیرا مهم‌ترین شعار پیامبران پس از دعوت به توحید، بیزاری از شرک است. یکی از مصادیق این عمل که در قرآن به آن پرداخته شده، در آیه 114 سوره توبه آمده است. آنجا که به دوری جستن حضرت ابراهیم(ع) از خاندانش اشاره می‌کند و می‌فرماید:  «هنگامی که برای [حضرت ابراهیم] روشن شد او [عمویش آزر] دشمن خداست از او بیزارى جست‌». از این آیه استفاده می‌شود هرگونه پیوند و همبستگى خویشاوندى و غیرخویشاوندى باید تحت‌الشعاع پیوندهاى مکتبى قرار گیرد و این پیوند باید بر تمام روابط مسلمانان حاکم باشد. (تفسیر نمونه، ج‌۸، ص ۱۶۲) 

پیامبران، سرمشق برائت از مشرکان 
قرآن کریم با ذکر احوال پیامبران و شرح رفتار آنان به دنبال معرفی الگو برای مسلمانان است. این نکته به روشنی در آیه 4 سوره ممتحنه آمده است؛ آنجا که می فرماید: «به یقین براى شما در (روش) ابراهیم و کسانى که همراه او بودند سرمشق خوبى است، آن‌گاه که به (کفار) قوم خود گفتند: حتماً ما از شما و از آنچه به جاى خدا مى‌پرستید بیزاریم، ما به (آیین و خدایان) شما کفر ورزیدیم و همیشه میان ما و شما عداوت و دشمنى پدیدار است تا آن‌گاه که به خداى یگانه ایمان آورید».  همان‌طور که مشاهده می‌کنید در این آیه، خداوند متعال حضرت ابراهیم(ع) را به عنوان الگوی عملی برائت از مشرکان مطرح کرده است. براساس آموزه‌های این آیه مبارک، بیزاری و برائت در دو حوزه باید اتفاق بیفتد؛ ابتدا باید از خودِ مشرکان اعلان بیزاری کرد و سپس از خدایان و بت‌های آنان. همچنین این بیزاری و برائت تا روزی که مشرکان  ایمان نیاورند و در جرگه‌ مسلمانان قرار نگیرند، ادامه دارد و در پایان، این بیزاری عملی بوده و در اعمال و رفتار مسلمانان مشهود است. (تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۲۳۰)

خبرنگار: آزاده خلیلی