​​​​​​​چهارشنبه هر هفته توفیق پیدا کردیم تا خوانندگان عزیز را میهمان شرح یکی از القاب مبارک امام رضا(ع) کرده و در گفت‌وگو با علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه، از جام معارف ناب رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.
 این هفته در محضر استاد حوزه و دانشگاه، مدیر مؤسسه اندیشه و تمدن شیعه، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن اکبری شاهرودی، شرح لقب «غیظ الملحدین» را بررسی خواهیم کرد؛ به امید آنکه گامی در راستای افزایش معرفت خود نسبت به آن امام همام برداریم.

یکی از القاب امام رضا(ع) «غیظ الملحدین» است. درباره معنای این لقب توضیحی برای خوانندگان رواق بفرمایید.
بنا به نقل شیخ صدوق رحمه‌الله در کتاب شریف عیون اخبارالرضا(ع)، ازجمله صفات و القاب حضرت ثامن‌الحجج امام علی بن موسی‌الرضا(ع)، لقب «غیظ الملحدین‏» است. از آن حضرت(ع) با عنوان غیظ الملحدین یعنی مایه خشم کافران یاد می‏شد؛ نه به این معنا که با سوءخلق یا جدال و مجادله، موجبات خشم آنان را پدید آورد؛ که این معنا از ساحت امام معصوم به کلی دور و ناممکن است، بلکه به این معنا که بحث‌های علمی متین و قوی آن حضرت موجبات اضطراب و فرو ریختن پایه‏های استدلالی کافران و منکران خدا را پدید می‌آورد.

فایده و نتیجه این نوع برخورد علمی با مخالفان و منکران چه بود؟
همین نحوه برخورد با کفار و به جریان انداختن نهضت گفت‌وگوی علمی با ملحدان و کفار سبب شد در گام نخست، شیعه آن عصر با ایمانی محکم و اعتقاداتی بسیار قوی، از امام خود تبعیت کند و شیعه پس از امام رضا(ع) دیگر دارای انحراف در عقاید نشود و تمامی امامان پس از آن حضرت را به‌راحتی بپذیرد و در مرحله بعد، این پیام را به تمامی صاحبان فکر و اندیشه و نخبگان تا قیامِ قیامت رسانید که شیعه، چون بر حق است، پس دارای برهان، استدلال و سخن متین و قوی بوده و حاضر است دور میز گفت‌وگوی اندیشمندانه بنشیند و حقانیت خود را مستدل و با برهان و دلیل، برای همگان تبیین کند و به پرسش‌های گوناگون، پاسخی متین و مبرهن دهد. چه نیکو سروده است که: ملحدان در محضرش چون مفلسان * از افاضات جنابش خوشه‌چین.

کاری که امام رضا(ع) در این گفت‌وگوها انجام می‌دادند که اینچنین ملحدان و کفار در مقابلشان تسلیم علمی می‌شدند، چه ویژگی‌هایی داشت؟
معلوم شد که خشم کافران در گفت‌وگو با امام رضا(ع) از روی تحریک عواطف از طرف مقابل نبوده است بلکه سخنان مستدل و مبرهن امام رضا(ع) که به نیت تبیین حقیقت صورت می‌گرفت، مایه غیظ درونی کفار می‌شد به نحوی که دیگر نمی‌توانستند هیچ چیزی بگویند و زبانشان از ادامه بحث الکن می‌شد. اکنون باید ببینیم آن امام همام، در این گفت‌وگوها چه نکاتی را رعایت می‌کردند که اینچنین ثمره و نتیجه‌ای از آن حاصل می‌شد. نخستین ویژگی که باید به آن اشاره کرد این است آنچه اثربخشی یک اندیشمند را در مواجهه علمی و منطقی با دیگران، مؤثرتر و مفیدتر می‌‌کند، علاوه بر قدرت علمی و بیانی او، مبتنی‌بودن رفتارش بر حقایق فطری انسان‌هاست. این مسئله بسیار مهم است که یک عالم دینی به حرفی که می‌زند اعتقاد کامل داشته باشد و در زندگی خویش، به عقایدی که بر زبان جاری می‌کند، ایمان قلبی هم داشته باشد. در حقیقت باید گفت مخاطب در مواجهه با افراد و مکاتب گوناگون، شاید پیش از آنکه به قدرت منطق و برهان وی نگاه کند، به صداقت و همراهی قلب و زبان او نظر می‌کند. از دیگر اصول و ویژگی‌هایی که می‌توان از روند مناظرات و گفت‌وگوهای امام رضا(ع) بدست آورد، داشتن سعه صدر و تحمل نظر و رأی دیگران است. انسان باید  بپذیرد دیگران هم حق دارند آزادانه فکر کنند و هر چه خواستند بگویند و این را گامی مثبت و مقدماتی در ایجاد ارتباط و گفت‌وگو با افراد دیگر بدانند. برای نمونه در مناظره میان حضرت رضا(ع) با جاثلیق، وقتی او با استدلال امام مواجه می‌شود که «ما به خدا معتقدیم و به عیسایی که معتقد به نبوت محمد(ص) بود و ما چیزی علیه عیسی نداریم مگر ضعف و کمی روزه و نماز او»؛ در اینجا جاثلیق با شنیدن این‌ها فریاد زد به خدا علمت را فاسد کردی و امورت ضعیف شد، ما فکر می‌کردیم تو عالم‌ترین اهل اسلام هستی. امام به آرامی با او روبه‌رو شد و با توجه به خدا انگاشتن عیسی مسیح توسط مسیحیان، به آن پاسخ دادند. از ویژگی‌های دیگر لازم در گفت‌وگوی علمی، توجه به این نکته است که باید به کلام و منابع قابل قبول طرف مناظره استناد شود. اگر در مناظره، مخاطب چیزی بگوید و طرف مقابل چیزی دیگر و هر کدام سخن طرف مقابل را قبول نداشته باشد، گفت‌وگو به سرانجام نمی‌رسد. امام رضا(ع) با عنایت به همین شیوه به نوفلی فرمود: «می‌روم با مسیحی با انجیلشان، با یهودی با توراتشان با صابی‌ها با آیین خودشان با هیربدان با آیین پارسی‌شان و با رومیان به زبان خود آنان بحث کنم...». این‌ها یک سری از ویژگی‌های لازم در گفت‌وگوهای علمی با اندیشمندان و مخالفان است که اگر بخواهیم دقیق‌تر همه خصوصیات و ویژگی‌های لازم را احصا کنیم، نیاز به مطالعه دقیق همه مناظرات و گفت‌وگوهای امام رضا(ع) با صاحبان فکر و اندیشه از ادیان و مذاهب دیگر داریم تا بتوانیم ساختار این گفتمان را استخراج و طبق آن عمل کنیم. 

سخن شما با اندیشمندان و نخبگان علمی شیعه چیست؟
بر هیچ پژوهشگری پوشیده نیست که مناظرات و گفت‌وگوهای عالمانه‌ای که امامان شیعه و به‌خصوص امام رضا(ع) پی افکندند، موجبات نشاط علمی جامعه، تبیین صحیح منطق مستحکم شیعه و اسباب هدایت آزادانه مردم به سمت مکتب اهل بیت(ع) را فراهم کرد. باید همه اندیشمندان و نخبگان شیعه از این سیره درس بگیرند و خود را تابع آن بدانند. این نوع گفت‌وگوها با رعایت دقیق شرایط و ظرایف آن، به‌ویژه در زمانه ما که عصر تسلط شبکه‌‌های مجازی و انفجار اطلاعات در همه عرصه‌های فکری است و دیگر هیچ فکر و اندیشه‌ای را نمی‌‌توان در هیچ کُنج و پستویی نگه داشت و پنهان کرد؛ تنها راهِ عرضه اسلام ناب به جهانیان و گسترش مکتب نجات‌بخش اهل بیت(ع) است. اگر گفت‌وگوها و مناظرات امام رضا(ع) به‌خصوص با کفار و ملحدان را به دقت مطالعه کنیم، درمی‌یابیم آنچه موجب هدایت بشر به سوی معارف و آموزه‌های ناب قرآن و اهل بیت(ع) می‌شود؛ به جریان‌انداختن مکتب گفت‌وگوی اندیشمندانه، مبرهن و مستدل با اندیشمندانِ دنیاست.

خبرنگار: مریم احمدی شیروان