امامی که هر چند در سن ۲۸سالگی به شهادت رسید اما ایجاد شبكه ارتباطی با شیعیان مناطق گوناگون، پشتیبانی از محرومان و ستمدیدگان، آگاهی‌بخشی و آموزش سیاسی افراد، مبارزه با گسترش فرقه‌ها و آیین‌های انحرافی بخشی از اقدامات اثرگذار او است. آن خورشید در بند با آموزه‌های خود، شیعیان را برای دوران غیبت حضرت مهدی(عج) آماده کرد و به آن‌ها درس انتظار و دینداری آموخت.
به مناسبت شهادت مظلوم سامرا، در گفت‌وگویی مبسوط با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید مصطفی میرلوحی، عضو هیئت امنای دانشگاه امام صادق(ع) به زندگی و فعالیت‌های امام حسن عسکری(ع) پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

ویژگی‌های امام حسن عسکری(ع) در حدیث قدسی
دکتر میرلوحی در ابتدا با اشاره به حرم عسکریین(ع) می‌گوید: حرم عسکریین(ع) آرامگاه علی بن محمد(ع) امام دهم و حسن عسکری(ع) امام یازدهم شیعیان، پدر و جد امام زمان(عج) در سامرای عراق قرار دارد. محل ولادت و نشو و نمو امام زمان(عج) نیز در سامراست. غالب ائمه(ع) در مدینه به دنیا آمدند و بزرگ شدند اما امام زمان(عج) هیچ‌گاه در مدینه نبود. به همین دلیل امام زمان(عج) عسکری‌تر و سامرایی‌تر از امام دهم و یازدهم هستند زیرا خانه، زندگی و کاشانه‌شان آنجاست. در حرم عسکریین(ع) علاوه بر دو امام معصوم(ع)، چند تن از بانوان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نیز مدفون هستند؛ نرجس خاتون مادر امام زمان(عج)، حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع)، خواهر امام هادی(ع) و عمه امام حسن عسکری(ع) که تنها شاهد و ناظر نیمه شعبان و ولادت امام زمان(عج) از بطن مطهره حضرت نرجس(س) بود. همین‌طور سوسن که در روایات نام‌های حدیثه و سلیل نیز دارد و همسر امام هادی(ع) و مادر گرانقدر امام حسن عسکری(ع) نیز در این حرم مطهر به خاک سپرده شده‌اند.
ایشان در بیان عظمت امام عسکری(ع) به حدیث لوح اشاره کرده و توضیح می‌دهد: حدیث لوح حضرت فاطمه زهرا(س)، از احادیث منقول از پیامبر اسلام(ص) برای اثبات امامت ائمه دوازده‌گانه شیعه(ع) است که با توجه به مقبولیت سند و فراوانی نقل آن در منابع مختلف، جایگاه ویژه‌ای در اثبات امامت و خلافت ائمه شیعه دارد. در این حدیث، نام همه جانشینان رسول خدا(ص) از امام اول امام علی(ع) تا امام دوازدهم امام مهدی(عج) و اسرار امامت آورده شده است. در این حدیث و در یکی از روایات، درباره امام حسن عسکری(ع) آمده است: «أُخْرِجُ مِنْه‏ الدَّاعِيَ‏ إِلَى‏ سَبِيلِي‏ وَ الْخَازِنَ لِعِلْمِيَ الْحَسَن» ‏خارج می‌کنم از امام هادی دعوت‌کننده به راه خودم را و کسی که مخزن علم من است. در این حدیث شریف نبوی، خاتم انبیا محمد(ص) فرمود: خدای متعال امام حسن عسکری(ع) را نوری در شهرهای خود و جانشین خدا روی زمین قرار داده است. می‌دانیم که ائمه(ع) غیر از مقام وصایت رسول خدا(ص)، خلیفه خدا هستند و این خلیفه خدا را خود خدا تعیین می‌کند؛ همچنان که دوازده امام(ع) را خداوند تعیین کرده و رسول‌الله(ص) مبلغ است. در خطبه بلیغ غدیر خم نیز شاهد هستیم پیامبر(ص) فرمود: «أنّ الله قد نَصَبهُ لکم ولیّاً و إماماً مفترضاً طاعته».

بانو حدیثه(س)، تنها وکیل وصی امام حسن عسکری(ع)
استاد دانشگاه امام صادق(ع) یادآور می‌شود: نقش مادران ائمه هدی(ع) در جامعه‌پردازی شیعیان غیرقابل انکار است و به نظر می‌رسد حق مادران ائمه(ع) را به‌خوبی ادا نمی‌کنیم. باید در نظر داشته باشیم بخش مهمی از برکات امام معصوم(ع) را مدیون مادران بزرگوار آنان هستیم. بانو حدیثه، همسر امام هادی(ع) و مادر امام حسن عسکری(ع) یکی از این بانوان است که در دوره حیاتی و مهم تاریخ شیعه، یعنی آغاز امامت امام عصر(عج) نقش‌آفرینی برجسته‌ای داشتند. امام هادی(ع) در شأن همسرشان و مادر امام عسکری(ع) فرموده است: «سلیل مسلوله من الافات و الرجس والانجاس، این زن از هرگونه آفت و پلیدی و ناپاکی پیراسته و مبراست». امام هادی(ع) در ادامه چنین بشارت داده است: «سیهب الله حجته علی خلقه یملأ الأرض عدلاً کما ملئت جوراً؛ یعنی به‌زودی خداوند از دامن و نسل سلیل حجت الهی بر خلق خود، مهدی موعود(عج) را موهبت و عطا می‌کند. او زمین را از عدل و داد پر می‌کند، همان‌طور که از جور و ستم پر شده باشد».
دکتر میرلوحی ادامه می‌دهد: این بانو جایگاه جده داشت و در روایات از او به جده یاد شده است. علت نامیدن او به جده، این است که مادربزرگ امام زمان(عج) است و امام عسکری(ع)، مادر را وصی خود قرار داد. در تاریخ آمده است پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) امور شیعیان به‌طور عمده بر دوش مادر آن حضرت یعنی مادربزرگ حضرت مهدی(عج) بود و در روایات از او به «جده» یاد شده است. این بانوی بزرگوار نقشی مهم و اساسی در نگهداری شیعه داشت. بنا به گزارش‌های تاریخی و روایات، امام حسن عسکری(ع) پیش از شهادت، روزی با مادرشان بانو حدیثه درباره وقایع سال260 و شهادت و مسموم شدنشان صحبت فرموده و مادرشان را از اخبار و اتفاقات این سال آگاه کردند. سپس مهدی موعود(عج) آخرین وصی الهی را به مادرشان سپردند تا ایشان را از سامرا خارج و برای سفر حج به ‌سمت مکه حرکت کنند. این سفر حج که به ‌امر امام صورت گرفت، سفری عبادی و معنوی نبود، بلکه برای حفظ ولی خدا و آخرین گنجینه الهی صورت گرفت و انتخاب این عنوان برای تنش‌زدایی و زدودن حساسیت دستگاه خلافت دارای اهمیت است.

بانویی که پیشتاز و پیشوای شیعه شد
این پژوهشگر دینی بیان می‌کند: یکی از مصیبت‌های امام عسکری(ع) برادر ایشان به نام جعفر کذاب، فردی فاسدالعقیده و فاسدالعمل بود. او به جعفر کذاب، دروغگو معروف است، زیرا پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) ادعای امامت کرد. هنگامی که بانو حدیثه و نوه گرامی‌اش، به سفر مکه مشرف شده و بعد به مدینه رفتند؛ از شهادت آقا امام حسن عسکری(ع) با خبر شدند. آن بانوی بزرگوار برای زیارت قبر مطهر فرزندش و خاموش کردن فتنه‌هایی که به‌وجود آمده بود، فوراً همراه عده‌‏ای از شیعیان به‌سوی عراق رهسپار شد. هنگامى که به سامرا رسید متوجه شد جعفر کذاب ادعاى ارث و وصایت امام حسن(ع) را دارد و خود را وصى و وارث امام معرفى می‌کند. اما بانو حدیثه نزد جعفر کذاب رفته و فرمود: «وصى امام حسن(ع) من هستم». هنگامى که این بانوی مکرمه از دنیا رفت، جعفر کذاب به‌بهانه اینکه وارث برادر و مالک منزل حضرت است، از دفن کردن او خوددارى کرد. در این لحظه به ‌امر پروردگار حضرت مهدى(عج) ظاهر شده و از حق جده خود دفاع کرد و این بانوی مجلله را طبق آنچه مرحوم صدوق در کمال‌الدین آورده کنار امامان دهم و یازدهم(ع)، همسر و فرزند معصومشان دفن کرد.
وی تصریح می‌کند: دلاوری مادر امام حسن عسکری(ع) سبب شد او پناهگاه شیعیان باشد. در این خصوص شیخ صدوق در کمال‌الدین و تمام النعمه در روایتی آورده است: «روزی احمد بن ابراهیم نزد حکیمه خاتون رفت، ضمن پرسش‌هایی از او پرسید: شیعیان به چه کسی مراجعه کنند؟ حکیمه گفت: به جده او، مادر امام یازدهم(ع). گفتم: وصیت خود را به زنی واگذاشته است؟ حکیمه گفت: پیروی از حسین بن علی بن ابیطالب(ع) کرده است زیرا آن حضرت، به حسب ظاهر وصایای خود را به خواهرش زینب(س)، دختر علی بن ابیطالب(ع) سپرد، برای پنهان کردن امامت پسرش علی بن الحسین(ع). سپس فرمود: شما مردمی آگاه از اخبار هستید. آیا در روایات به شما نرسیده نهمین فرزند حسین(ع) زنده است و میراثش تقسیم می‌شود؟».
دکتر میرلوحی در پایان بیان می‌کند: امام حسن عسکری(ع) همانند سایر ائمه معصومین(ع) برای دفاع از عقاید و فرهنگ اسلام ناب در سخت‌ترین شرایط در برابر تحریفگران ایستاد و در عصر پدر و همین‌طور دوران شش‌ساله امامت خود از سال 254 تا 260 هجری قمری با دشمنان ظالم  برای حفظ اسلام مقابله ‌کرد. به همین دلیل دشمن ظالم و پلید، معتمد عباسی تحمل انوار و بزرگی شأن امام حسن عسکری(ع) را نیاورد و آن حضرت را به شهادت رساند.

خبرنگار: مریم احمدی شیروان