هنر تبیین در پژوهش
در هفته پژوهش سراغ پژوهشکده اسلام تمدنی رفتیم؛ پژوهشکده‌ای که در حوزه علوم، تشکیلات و هنر تلاش دارد به نیازهای تمدنی دنیای جدید از طریق فقه شیعی پاسخ دهد. پرسش و پاسخ کوتاه ما را با دکتر سیدمجید ظهیری، رئیس پژوهشکده اسلام تمدنی و مدیر مجمع عالی حکمت اسلامی خراسان می‌خوانید.
چگونه می‌توان پژوهش‌ها رابر اساس نیاز روز جامعه ساماندهی کرد؟
پاسخ این پرسش به دو بخش مربوط می‌شود؛ یکی پژوهشگران عزیز و دیگری سازمان‌های پژوهشی کشور. پژوهشگر باید بر اساس نیازسنجی در رشته تخصصی خود تحقیقات را ساماندهی و اولویت‌بندی کند. البته این نیازها در دو شاخه طبقه‌بندی می‌شوند: نیازهای خود علم، نیازهای بیرون از علم که شامل انسان، جامعه و طبیعت می‌شود. این‌طور نیست که پژوهش‌ها همه به طورمستقیم برطرف‌کننده نیازهای جامعه باشند. گاهی پژوهشی به طور غیرمستقیم ابتدا نیازی از دانش را برطرف می‌کند و آن دانش راهش به سوی رفع نیاز اجتماعی باز می‌شود. تغذیه خود علوم بسیار مهم است. علم از علم تغذیه می‌کند و برخی پژوهش‌ها اگرچه به طور مستقیم و مشهود برطرف‌کننده نیازهای اجتماعی نیستند اما با پایا و پویا نگه‌داشتن سایر دانش‌ها برای رفع نیازها راهگشایی و کارگشایی می‌کنند.
چرا بسیاری از پژوهش‌ها کاربردی نیستند؟
همان‌طور که گفته شد سازمان‌های پژوهشی در کاربردی‌سازی علوم بسیار مهم‌اند. این اهمیت خود را در دو شاخه نشان می‌دهد: یکی در فرایندهای پژوهش (از تعریف یک پژوهش تا تحقق کامل آن) و دیگری در نوع نگاه به پژوهش و پژوهشگران. در بخش فرایندها هم باید یک سازمان پژوهشی به‌گونه‌ای باشد که بر اساس معضلات و چالش‌های علمی، انسانی، اجتماعی و طبیعی از پیش ساماندهی شده باشد تا از همپوشانی و تکرار پژوهش‌ها و استهلاک وقت و سرمایه پژوهشی جلوگیری کند. در زمینه نوع نگاه به پژوهش و پژوهشگر نیز باید مدیریت عالی سازمان‌های پژوهشی بدانند پژوهش فرایندی فرمایشی نیست بلکه باید مطابق با علاقه و انگیزه‌های دانشمندان شکل بگیرد. بنابراین درک پژوهشگر از موارد مهم سازمان‌های پژوهشی است که بر این اساس فقط باید ابزار و محیط لازم برای پژوهشگر تأمین شود و از درگیر کردن دانشمندان با انواع بروکراسی‌های سازمانی پرهیز نمایند.
چرا بسیاری از استادان دغدغه کار پژوهشی مسئله‌محور ندارند؟
مسئله‌شناسی کار بسیار سختی است. مسئله علمی وقتی شکل می‌گیرد که دانشمندی اطلاعات کافی در یک دانش داشته باشد و با سؤالی مربوط به همان دانش روبه‌رو شود و نتواند آن را پاسخ دهد. اطلاعات کافی یعنی در آن دانش مجتهد بوده و از آخرین یافته‌ها (شامل مقالات پژوهشی معتبر و رساله‌ها) در آن دانش نیز مطلع باشد. به چنین سؤالی مسئله می‌گویند. فرایند پاسخ به چنین سؤالی پژوهش است. فرایند پاسخ به سؤالات دیگر در آن دانش، آموزش است؛ سؤالاتی که پیش از این پاسخ داده شده‌اند ولی برای شخص اطلاعات کافی وجود ندارد و با آموزش، اطلاعات کافی و پاسخ به این قبیل پرسش‌ها کسب می‌شود. از این رو پژوهش، به معنای پیش گفته، مرزهای دانش را جابه‌جا می‌کند.
چگونه می‌توان پژوهش‌ها رابر اساس نیاز روز جامعه ساماندهی کرد؟
پاسخ این پرسش به دو بخش مربوط می‌شود؛ یکی پژوهشگران عزیز و دیگری سازمان‌های پژوهشی کشور. پژوهشگر باید بر اساس نیازسنجی در رشته تخصصی خود تحقیقات را ساماندهی و اولویت‌بندی کند. البته این نیازها در دو شاخه طبقه‌بندی می‌شوند: نیازهای خود علم، نیازهای بیرون از علم که شامل انسان، جامعه و طبیعت می‌شود. این‌طور نیست که پژوهش‌ها همه به طورمستقیم برطرف‌کننده نیازهای جامعه باشند. گاهی پژوهشی به طور غیرمستقیم ابتدا نیازی از دانش را برطرف می‌کند و آن دانش راهش به سوی رفع نیاز اجتماعی باز می‌شود. تغذیه خود علوم بسیار مهم است. علم از علم تغذیه می‌کند و برخی پژوهش‌ها اگرچه به طور مستقیم و مشهود برطرف‌کننده نیازهای اجتماعی نیستند اما با پایا و پویا نگه‌داشتن سایر دانش‌ها برای رفع نیازها راهگشایی و کارگشایی می‌کنند.
چرا بسیاری از پژوهش‌ها کاربردی نیستند؟
همان‌طور که گفته شد سازمان‌های پژوهشی در کاربردی‌سازی علوم بسیار مهم‌اند. این اهمیت خود را در دو شاخه نشان می‌دهد: یکی در فرایندهای پژوهش (از تعریف یک پژوهش تا تحقق کامل آن) و دیگری در نوع نگاه به پژوهش و پژوهشگران. در بخش فرایندها هم باید یک سازمان پژوهشی به‌گونه‌ای باشد که بر اساس معضلات و چالش‌های علمی، انسانی، اجتماعی و طبیعی از پیش ساماندهی شده باشد تا از همپوشانی و تکرار پژوهش‌ها و استهلاک وقت و سرمایه پژوهشی جلوگیری کند. در زمینه نوع نگاه به پژوهش و پژوهشگر نیز باید مدیریت عالی سازمان‌های پژوهشی بدانند پژوهش فرایندی فرمایشی نیست بلکه باید مطابق با علاقه و انگیزه‌های دانشمندان شکل بگیرد. بنابراین درک پژوهشگر از موارد مهم سازمان‌های پژوهشی است که بر این اساس فقط باید ابزار و محیط لازم برای پژوهشگر تأمین شود و از درگیر کردن دانشمندان با انواع بروکراسی‌های سازمانی پرهیز نمایند.
چرا بسیاری از استادان دغدغه کار پژوهشی مسئله‌محور ندارند؟
مسئله‌شناسی کار بسیار سختی است. مسئله علمی وقتی شکل می‌گیرد که دانشمندی اطلاعات کافی در یک دانش داشته باشد و با سؤالی مربوط به همان دانش روبه‌رو شود و نتواند آن را پاسخ دهد. اطلاعات کافی یعنی در آن دانش مجتهد بوده و از آخرین یافته‌ها (شامل مقالات پژوهشی معتبر و رساله‌ها) در آن دانش نیز مطلع باشد. به چنین سؤالی مسئله می‌گویند. فرایند پاسخ به چنین سؤالی پژوهش است. فرایند پاسخ به سؤالات دیگر در آن دانش، آموزش است؛ سؤالاتی که پیش از این پاسخ داده شده‌اند ولی برای شخص اطلاعات کافی وجود ندارد و با آموزش، اطلاعات کافی و پاسخ به این قبیل پرسش‌ها کسب می‌شود. از این رو پژوهش، به معنای پیش گفته، مرزهای دانش را جابه‌جا می‌کند.