احادیث امام محمد باقر(ع) روی برخی آثار دستباف حرم مطهر رضوی حک شده است
وصل حکمت و هنر
نقش در نقش زیبایی، گل در گل هنر و طرح در طرح اصالت. اینها گوشهای از به تماشا نشستن دو اثر ماندگار موزه مرکزی آستان قدس رضوی است. قالیهای دستبافی که با کاربردی متفاوت و دههها پیشتر، با هنر دست و گذر تاروپود از لابهلای یکدیگر بافته شده است.
این دو اثر قدیمی و درخشان در گنجینه فرش و منسوجات موزه حرم مطهر رضوی نگهداری میشود و به لحاظ هنری و معنوی، غنی و ارزشمند است. علاوه بر استفاده چندین ساله در پیشگاه زائران حضرت رضا(ع)، حک شدن احادیثی از امام محمد باقر(ع) در این دو اثر، به وجهه معنوی آنها افزوده است.
هنر رسانهای برای نشر آیات و روایات
ثبت و ضبط آیات و روایات در لابهلای تار و پود فرش یا نقش و نگار تابلوها هر چند از یک سو نماینده اعتقادات دینی هنرمندان و نشانه ارادت ایشان به آستان اهل بیت(ع) است اما از دیگر سو موجب نشر این آیات و روایات و ورودشان به زندگی روزمره مردم شده است. وقتی هنرمندی هنرش را به آیه یا حدیثی مزین میکند، این سخن عظیم و حکمت متعالی به این وسیله بر دیوار خانهای مینشیند و به قاب چشم و دل مخاطبان ورود پیدا میکند. از این منظر میتوان عمل این هنرمندان را نوعی رسانه برای نشر احادیث و کلام اهلبیت(ع) دانست که موجب زنده ماندن کلام اهل بیت(ع) و آموزههای دین شدهاند. رسانهای که حال، ما از پس سالیان همچنان آنها را به نظاره نشسته ومخاطبشان هستیم.
همانطور که در ابتدا آمد، دو اثری که در این گزارش به آنها پرداختهایم نیز دارای این ویژگی و متبرک به احادیثی از ائمه اطهار(ع) هستند.
قالی در نقش پرده
نخستین اثر، قالی پردهای است که از بابت توصیه به زیارت امام رضا(ع)، در نقش یک تابلو به کار گرفته شده و همچنین حدیثی از امام محمد باقر(ع) در این موضوع به انضمام تاریخ بافت اثر بر ترنج میانی قالی حک شده است.
حدیث با متن «یخرج رجل من ولدی موسی اسمه اسم امیرالمؤمنین فتدفن بارض خراسان من زاره عارفا بحقه اعطاه الله» قید شده است. این حدیث به ماجرای سفر امام رضا(ع) به خراسان پرداخته و در باب زیارت با معرفت ایشان سخن میگوید. «فرزندی از پسرم موسی که همنام امیرالمؤمنین(ع) است، به جانب سرزمین توس در خراسان میرود و در آنجا با زهر کشته و غریبانه دفن میشود، کسی که او را با شناخت حق وی (به اینکه آن حضرت امام واجب الاطاعة است) زیارت کند، خدای تعالی پاداش کسی را که پیش از پیروزی، انفاق کرده و جنگیده است به وی عطا میکند». (بحار الانوار، ج 49، ص286)
تاریخ و محل بافت و نام بانی اثر نیز در سوی دیگر این قالی در کنار حدیثی از پیامبر اکرم(ص) معروف به «سفینه نوح» به این صورت آمده است: «قال النبی صلی الله علیه و آله [ان] مثل اهل بیتی [فی امتی] كمثل سفینة نوح من ركبها نجی و من تخلف عنها غرق/ از دستگاه اقل الحاج عبدالله تبریزی مقیم مشهد مقدس سنه 1320».
دو قاب کتیبه لچکیهای بالای نقش محراب در این فرش وجود دارد که در هر یک از لچکیهای بالای نقش محراب به صورت قرینه قرار دارد و حامل کتیبه «بین الجبلین روضة من ریاض الجنّة» است. علاوه بر این، بر لچکیهای بالای نقش محراب روی دیگر اثر نیز همین کتیبه بافته شده و مفهوم آن «سرزمین خراسان بین دو کوه با آمدن او باغ بهشتی شد» است.
استفاده به عنوان پرده، سبب کاربرد متفاوت این قالی شده است. از این رو نام این اثر، قالی پردهای درختی است. قالی در دسته قالیهای دو رو هم قرار میگیرد و هر دو روی آن بافته شده و غرق طرح و نقش است. هر چند طرح دو روی این فرش مشابه هم است ولی رنگبندی و کتیبه بافته شده در ترنج میانی تفاوتهایی دارد. در وسط آن، یک چاک ایجاد شده تا رفت و آمد از میان آن در زمان نصب راحت باشد. فرشهای پردهای هم قدمت طولانی دارند و هم تلفیقی از هنر و مذهب هستند. این فرشها عمدتاً از منازل به مساجد، تکایا و حتی حرم امامین(ع) انتقال یافتهاند، البته فرشهایی مانند فرش محرابی درختی ویژه استفاده در حرم مطهر رضوی تولید شدهاند.
اواخر قرن سیزدهم خورشیدی و در دوره قاجار بوده که عبدالله تبریزی به محمد کرمانی سفارش بافت این فرش را داده است. این اثر ارزشمند در گنجینه فرش و منسوجات واقع در ساختمان موزه رضوی در صحن کوثر حرم مطهر رضوی در معرض دید علاقهمندان است.
قاب فرشی نامهای نیک
اگر در میان آثار مرتبط با نام مبارک امام پنجم شیعیان در موزه مرکزی جستوجو کنیم به یک اثر هنری و معنوی دیگر هم میرسیم؛ قالیچه محرابی گلدانی که با نام شجره طیبه نیز شناخته میشود. نقش این قالیچه زیبا در اواخر دوره قاجار طراحی و در کاشان بافته شده است.
ایستادن مقابل این اثر، قابی از ۱۴گل آفتابگردان شصتوسه برگ را پیش چشم مخاطب میآورد که اسماءالحسنی بر آن نقش بستهاند.
انتخاب ۱۴ گل آفتابگردان به نام چهارده معصوم(ع) و ۶۳ برگ به واسطه عدد سن پیامبر اعظم(ص) انجام شده است.
در این اثر زیبای معنوی و هنری هم احادیثی از امام محمد باقر(ع) در باب عدالت، زینتدهنده فرم های لچكی بالای نقش محراب در متن قالیچه است .كتیبههای موجود در حاشیه نیز مزین به شعر معروف شهریار در ثنای امیرالمؤمنین(ع) یعنی «علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را كه به ماسوا فكندی همه سایه هما را» است. همچنین در قسمت بالای محراب، صلوات و سلام خاص حضرت زهرا(س) و اولاد او نقش بسته است .این اثر نیز در موزه هدایای رهبر معظم انقلاب واقع در ساختمان موزه قرآن و نفایس قرار دارد.
خبرنگار: زهرا زنگنه