​​​​​​​اینجا بود که نخستین بار واژه «غروب کوک» را می‌شنیدم. نوه علامه محمدتقی شوشتری داشت به پرسشم در خصوص نحوه نظم‌دهی و بودجه‌بندی زمان پدربزرگش که یک محقق پرمشغله و پرکار بود، پاسخ می‌داد. پس از آن برایم سؤال شده بود که قصه ساعت «غروب کوک» چیست و اساساً چه تفاوتی با ساعت رایج امروزی دارد. بعداً فهمیدم ساعت غروب کوک یعنی در وقت غروب آفتاب، آن را سر ساعت ۱۲ قرار می‌دهیم. به خواص و امتیازات این نوع تنظیم ساعت در ادامه اشاره خواهیم کرد.

روایت پدر علم تقویم‌نویسی ایران از ماجرای تعیین ساعت 
در جست‌وجوی قصه ساعت امروزی اما به ‌گفت‌و‌گوی مرحوم دکتر عباس ریاضی کرمانی، پدر علم تقویم‌نویسی علمی ایران برخورد کردم که در شماره دی ماه ۱۳۴۴ مجله امید ایران چاپ شده بود. مرحوم ریاضی کرمانی در مورد ماجرای تعیین ساعت امروزی گفته بود تا پیش از سال ۱۲۹۲ شمسی هر شهری برای خودش یک نصف‌النهار داشته و ساعت را از روی آن نصف‌النهار ظهر کوک یا غروب کوک یا دست کوک که مرسوم بوده تنظیم می‌کردند. این روش سبب می‌شده تا ساعت هر شهری با شهر دیگر تفاوت داشته باشد ولی از سال ۱۲۹۲شمسی به واسطه اینکه روابط تجارتی بین ممالک مختلف به وسیله راه‌آهن و کشتی زیاد می‌شود، نیاز به اطلاع از زمان مقاصد اهمیت حیاتی پیدا می‌کند. برای رفع این نقیصه عده‌ای محاسب به این کار گمارده می‌شوند تا ساعت مقصد را بر اساس ساعت مبدأ تعیین کنند ولی باز هم خروجی محاسبات گویا با اشکالات فراوان روبه‌رو می‌شود. دکتر ریاضی کرمانی اشاره می‌کند در سال ۱۲۹۲ شمسی است که عده‌ای از منجمان در محلی به نام «ورسای» در فرانسه جمع شده و ساعت قانونی را اعلام می‌کنند که می‌شود مبنای همین ساعت امروزی. این گروه کره زمین را به ۲۴ قسمت مساوی تقسیم کرده و هر قسمت را «گنجه» نامیدند و فاصله هر گنجه را طوری تنظیم می‌کنند تا ۱۵ درجه باشد و نصف‌النهار وسط گنجه اول را مبدأ (گرینویچ) قرار می‌دهند تا ساعت پایتخت هر مملکت ساعت تمام آن مملکت باشد.

پروفسور حسابی و تعیین ساعت ثابت برای تنظیم امور کشور
از آنچه منجمان در «ورسای» به آن رسیده و گرینویچ را مبدأ تعیین زمان قرار می‌دهند، ۱۸سال می‌گذرد تا اینکه وزارت پست و تلگراف به این فکر می‌افتد که ساعت ثابتی برای امور کشور تنظیم کند. تا این زمان به گفته مرحوم دکتر محمود حسابی ساعت‌ها هنوز غروب کوک هستند و با تغییر آفتاب تغییر می‌کنند. همان مشکلاتی که منجمان در «ورسای» به آن اشاره کرده بودند، اینجا هم قصه همان است. ایرج حسابی که کار ویرایش مصاحبه پدر با کیهان فرهنگی با او بوده، ماجرا را این طور روایت می‌کند: «در پی این اتفاق‌ها از آقای دکتر که تنها متخصص فیزیک در کشور بود، دعوت می‌شود که این کار را انجام دهد و با توجه به اینکه ایشان تحصیلات ستاره‌شناسی هم داشت، تفاوت ساعت با مبدأ گرینویچ را معلوم می‌کند به اینکه چون شهر تهران ۵۱/۳۰ در عرض شرقی گرینویچ واقع است، اختلاف دقیق آن با گرینویچ می‌شود ۳ ساعت و ۲۶ دقیقه ولی مطابق قرارداد بین‌المللی ساعت‌ها فقط به فواصل نیم ساعت ممکن است داده شود بنابراین چون این عدد به ۳ ساعت و ۳۰ دقیقه نزدیک‌تر است، وقت تهران را ۳ ساعت و ۳۰ دقیقه پیش از وقت گرینویچ تعیین می‌کند یعنی وقتی که گرینویچ ظهر است در تهران ۳۰/۳ دقیقه بعدازظهر را نشان می‌دهد... به طور کلی ایران از آن به بعد با دنیا ارتباط دقیق زمانی پیدا می‌کند و وقت رسمی ایران در جدول زمان‌های بین‌المللی ثبت می‌شود». 

ساعت غروب کوک و امتیازات آن
با وجود امتیازات ساعت رسمی ایران بر اساس گرینویچ اما ساعت «غروب کوک» همچنان به خاطر فوایدی که دارد نقش پررنگی در زندگی بسیاری به خصوص قشر متدین و بازاری ایفا می‌کند. بهترین توضیح برای علت اقبال به ساعت غروب کوک را می‌توان از زبان مرحوم علامه حسینی تهرانی شنید. علامه تهرانی در کتاب «وظیفه فرد مسلمان در احیای حکومت اسلام» می‌نویسد: فایده این تنظیم ساعات آن است که انسان از وقت خود استفاده می‌کند و ساعات کار را طبق حال خود در آرامش و خوبی سپری می‌نماید و انسان می‌داند چقدر از روز باقی مانده است و وظیفه‌ای که امروز به عهده دارد چگونه ترتیب بدهد تا غروب آفتاب پایان یابد... در این صورت مردم به آسانی مقدار روز خود را می‌یابند و می‌دانند چقدر از روزشان باقی مانده چون منتهیِ روز، ساعت ۱۲ است. 
شاید وجود همین فواید و امتیازات است که موجب می‌شود رد پای این ساعت را در زندگی علما پیدا کرد. همان طور که مرحوم علامه شوشتری مجاب شده بود که وقت غروب به پشت بام برود و به نظاره غروب بنشیند و ساعتش را به وقت غروب آفتاب کوک کند. یعنی در کنار ساعت رسمی، یک ساعتِ غروب کوک نیز همیشه به همراه داشت تا بتواند هم از روزش بیشتر بهره ببرد و هم زمان‌بندی مناسبی برای استراحت شب و شب زنده‌داری برای خودش بچیند. 

خبرنگار: محسن فاطمی‌نژاد