​​​​​​​به صحاف‌خانه حرم مطهر می‌روم. مکانی که دست‌کم چهار قرن قدمت دارد و به گفته مسئولان صحافی، یکی از قدیمی‌ترین و ریشه‌دارترین مشاغل در آستان ‌قدس رضوی است.
«سیدعلی طباطبایی» مدیر مرکز مرمت و حفاظت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی می‌گوید: «معمولاً افرادی که قرآن یا دیگر کتاب‌های مذهبی را وقف حرم می‌کردند، موقوفه‌ای را هم برای نگهداری از آن‌ها در نظر می‌گرفتند یا وجهی را بابت صحافی آن ارسال می‌کردند». وی دو قرآن نفیس خطی را نشانم می‌دهد که از هرات در سال ۱۲۴۶ خورشیدی همراه هزینه صحافی به صحاف‌خانه حرم رسیده که سند آن موجود است.
طباطبایی لابه‌لای معرفی این بخش، کار صحافان را هم توضیح می‌دهد: «آستان قدس رضوی از حدود ۶۰۰ سال پیش صحافانی را برای صحافی کتاب‌ها به ویژه نسخ قرآن کریم استخدام می‌کرد بنابراین شغل صحافی در این نهاد پیشینه‌ای طولانی دارد. نسخ خطی اهدایی، ابتدا به لحاظ میزان آسیب بررسی می‌شود و سپس توسط مرمتکاران و صحافان این مجموعه ترمیم و بازسازی شده و در نهایت در محلی به نام گنجینه مخطوطات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ثبت و حفظ می‌شود. این اداره در سال ۱۳۸۲ در پی ادغام بخش صحافی کتابخانه قدیم و بخش موزه تأسیس شد». 

اینجا صحافان مشغول به کارند
در صحاف‌خانه، استادان صحافی مشغول به کارند. حرفه‌ای که از وراقان به ارث رسیده و اوج آن به قرن‌های هشتم و نهم می‌رسد. صحافان مشغول به کارند اما برخلاف وراقان، ورق نمی‌سازند بلکه ورق‌های رسیده را ترمیم می‌کنند. در صحاف‌خانه فقط کاغذ و جلد ترمیم نمی‌شود. بستگی به این دارد که واقف چه نوع کاری مد نظرش باشد و یا اگر رئیس کتابخانه دستور داده باشد، ممکن است علاوه بر ترمیم، تذهیب نیز در حاشیه قرآن‌های خطی نقش ببندد.
مدیر مرکز مرمت و حفاظت سازمان می‌گوید: «برخی از آثار صحافی شده در این کتابخانه جزو ذخایر فرهنگی کشور هستند و از قرن پنجم هجری به جا مانده است. اینجا برای گندزدایی و جلوگیری از پوسیده شدن نفایس کاغذی، تلاش زیادی انجام می‌شود. سخت است ورق به ورق قرآن‌های خطی گردگیری، آفت‌کشی، اسیدزدایی و ترمیم شود. مرمت قرآن‌ها و کتاب‌های خطی به حوزه‌های وصالی، شیرازه‌بندی و تجلید با استفاده از ابزارها و شیوه‌های مرسوم کارگاه‌های صحافی گذشته مانند کاغذ دست‌ساز و صنعتی خلاصه می‌شد». 
به گفته طباطبایی، صحاف‌خانه حرم رضوی میراثدار حرفه صحافانی همچون ملک حسین صحاف‌باشی، ملاعبدالله و نیز ملاحسن و فرزندانش و... است. صحافانی که نقش بزرگی در حفظ میراث مکتوب آستان قدس داشته‌اند.

4 دهه صحافی علمی
بررسی کار صحافان امروزی نشان می‌دهد سختی کار گذشته را ندارند. اگر تا چند دهه پیش کار صحافی به صورت سنتی انجام می‌شد، از دهه ۶۰ شاهد صحافی علمی هستیم و دانشگاه‌های معتبر کشور تلاش کردند کارشناسانی را برای مرمت آثار هنری از جمله نفایس مکتوب تربیت کنند.
حالا در صحاف‌خانه شاهدیم چگونه روش‌های جدید بر پایه و اصول پیشینیان می‌گردد. ابزارهای مرمت کتاب‌ها و قرآن‌های خطی امروزی علاوه بر بهره‌گیری از ابزارهای کار پیشینیان، از مواد و تجهیزات جدیدی هم استفاده می‌کند. اینجا از دستگاه‌های چرم نازک‌کن، کاغذ تیشو و نیز چسب سی‌ام‌سی باکیفیت بهره می‌گیرند تا بر ماندگاری قرآن صحافی شده بیفزایند.
جلد یکی از قرآن‌های خطی توجهم را جلب می‌کند. نقاشی‌های گل و مرغی روی چرم قهوه‌ای، نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای را برایم تداعی می‌کند.

ترمیم نقاشی‌های کتاب‌های خطی
طباطبایی، مدیر مرکز مرمت و حفاظت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی می‌گوید: «بخشی از مرمت، مختص نقاشی‌های روی جلد و یا نگارگری‌های حاشیه‌هاست. در گذشته ترمیم نقاشی‌های کتاب‌های خطی تنها با بهره‌گیری از مواد اولیه‌ای مانند رنگ، بست و بتونه صورت می‌گرفت. در کارگاه‌های نقاشی کنونی ضمن استفاده از مواد مذکور، مسائل خاص مرمتی همچون اصل برگشت‌پذیری، حفظ اصالت اثر و نیز آسیب‌شناسی اثر هم مورد توجه استادان فن قرار می‌گیرد. برخی از قرآن‌های قدیمی دارای جلد لاکی گل و مرغ (رنگ روغنی) منقش به نقوش پرندگان و گل‌ها هستند که در اثر فرسایش و مرور زمان فرسوده شدند و در کارگاه نقاشی بازسازی می‌شوند. شیوه کار به این شکل است که نقش کار شده روی قالبی برنجی یا فلزی با کمی حرارت و فشار روی چرم نازک شده منتقل می‌شود. با این عملیات، رنگ چرم کمی تغییر می‌کند و قهوه‌ای سیر یا مشکی می‌شود که به آن سوخت می‌گویند. سپس با طلای ساده و یا سایر رنگ‌ها، فرورفتگی‌ها و برآمدگی‌ها تزئین می‌شود». 

خبرنگار: مریم احمدی شیروان