در مجموعه سندهای ارزشمند موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی – که زیر مجموعه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی است و با مدیریتی واحد اداره می‌شود – می‌توان نمونه‌هایی بسیار جالب از گزارش‌های مربوط به چنین جشن‌هایی را یافت که امروز، یکی از این اسناد برای آشنایی بیشتر شما خوانندگان عزیز با پیشینه برگزاری مراسم مربوط به عید سعید فطر در حرم مطهر، تقدیم حضورتان می‌شود.

یک سند خاص تاریخی
سندی که امروز قرار است درباره آن صحبت کنیم، با شماره 47469 در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود. این سند مربوط به دوره قاجار است و 29رمضان سال 1319ق (دی‌ 1280) – در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار و حدود پنج سال پیش از پیروزی نهضت مشروطه – به رشته تحریر درآمده است. سند مورد اشاره، در واقع دستور متولی‌باشی وقت آستان‌قدس برای تهیه وسایل موردنیاز برگزاری جشن عید فطر است. در متن سند که خطاب به «حاج علی‌اکبر تحویلدار» از مقامات وقت آستان نوشته شده، می‌خوانیم: «عالیجناب خیرالحجاج حاج علی‌اکبر تحویلدار / اجناس مفصله فوق را برای روز یکشنبه غره شوال که عید فطر و از اعیاد بزرگ ملی است سه ساعت به غروب مانده در ایوان مبارک عباسی حاضر نموده به موجب این مرقومه همه ابزار مراسم حاضر باشد 29 شهر رمضان 1319 (مُهر و امضای نصیرالملک)». امضاکننده سند، میرزا ابوالقاسم نصیرالملک شیرازی است که بین سال‌های 1319 تا 1320ق، متولی‌باشی آستان‌قدس رضوی بوده است. بر اساس گزارش علی میرنیا در کتاب «وقایع خاور ایران» نصیرالملک همزمان با انتصاب رکن‌الدوله به عنوان والی خراسان، متولی‌باشی آستان‌قدس رضوی شد. در دوران کوتاه تولیت نصیرالملک، دارالشفای حضرتی تجهیز و امر رسیدگی به احوال بیماران، انتظام بهتری یافت. بر اساس نوشته «دایره‌المعارف آستان‌قدس رضوی»، «وی همچنین، در سال 1320ق اعیان یک باب دکان وصل به دکان‌های صاحب‌دیوانی را برای روشنایی و اسقاط چراغ راهرو خدام آستان‌قدس وقف کرد».

چشم‌اندازی مستند برای عید فطر 1319ق
از این جزئیات که بگذریم، باید برگردیم به متن سند که نشان‌دهنده لوازم مورد نیاز برای برگزاری مراسم عید فطر در صحن عتیق (انقلاب) است. جزئیات لوازم مصرفی جالب به نظر می‌رسد: شیرینی، نبات، یخ، چای، قهوه، آبلیمو، تنباکو و... . مراسم عید فطر سال 1319ق، در زمستان و در ایوان عباسی، ایوان شمالی صحن عتیق و روبه‌رویی ایوان طلای مبارکه برگزار می‌شد (البته این رویه ثابت نبود و در اسناد سال‌های بعد، مکان برگزاری مراسم، عموماً ایوان طلا در نظر گرفته شده‌است). با این حال، استفاده از «یخ» و «آبلیمو» که طبعاً برای ساخت شربت مورد استفاده قرار می‌گرفت، آن هم در ابتدای چله زمستان، کمی عجیب است و نشان می‌دهد ظاهراً تهیه شربت در مراسم جشن و عید حرم مطهر، جنبه نمادین داشته و وابسته به فصل‌ها و وضعیت اقلیمی زمان برگزاری مراسم نبوده‌است. مراسم عید فطر، معمولاً در غروب روز اول شوال برگزار می‌شد. به همین دلیل، مسئولان مربوط موظف بودند سه ساعت مانده به غروب، لوازم موردنیاز را در مکان اصلی برگزاری جشن حاضر کنند. این اقدام ظاهراً برای جلوگیری از تلاقی این مراسم با مراسم پرشکوه و عبادی نماز عید فطر صورت می‌گرفت. خوب است بدانید به ضمیمه سند یاد شده، سند دیگری هم وجود دارد که از طرف نصیرالملک برای «دربان‌باشی» (رئیس دربانان) وقت آستان‌قدس رضوی نوشته شده و در متن آن آمده‌است: «جناب معتمدالسلطان حاجی دربان‌باشی / فردا شب لیله عید فطر و از اعیاد بزرگ ملی است. صحن مقدس مطابق معمول باید چراغان بشود... از عالیجناب حاجی علی‌اکبر تحویلدار در ظَهر (پشت) این مرقومه قبض دریافت فرمایید... در حد کمال و اهتمام چراغانی نمایید. 29 شهر رمضان 1319 (مُهر و امضای نصیرالملک)». با استناد به این بخش از سند نیز می‌توان فضای صحن عتیق در مراسم عید فطر سال 1319ق را بهتر تصور کرد؛ فضایی که با استفاده از ده‌ها فانوس مخصوص چراغانی، آراسته و در میانه صحن نیز، طاق‌نصرت مخصوصی قرار داده شده‌بود.

خبرنگار: جواد نوائیان رودسری