پیش از این گفتیم مسیری که مأمون برای آوردن حضرت رضا(ع) به مأمورانش ابلاغ کرده بود به‌خوبی و نیت مأمون را از پیشنهاد چنین سمتی به علی بن موسی‌الرضا(ع) و ماهیت پذیرش ولایتعهدی را برملا می‌کند. 
اکنون می‌خواهیم به رمزگشایی از تأکیدها و ملاحظه‌هایی بپردازیم که مأمون در انتخاب مسیر رساندن امام رضا(ع) به مرو به مأمورانش داشته است. اینکه چرا او اصرار داشته حتماً حضرت را از مسیر بصره، اهواز و فارس به مرو برسانند و از رفتن به سمت کوفه و قم حذر کنند.
دکتر جلیل عرفان‌منش در چرایی تکلیف شدن مأموران به انتخاب مسیر بصره، ابتدا به سوابق تاریخی این شهر اشاره کرده و در ادامه به دلایل تأکید مأمون بر فاصله گرفتن از شهرهایی چون قم و کوفه در این مسیر می‌پردازد.
او در کتاب «همگام با امام رضا(ع) از مدینه تا مرو» دلیل انتخاب بصره را سوابق تاریخی این شهر از جمله تجمع عثمانیان در آن، بدل شدنش به کانون توطئه علیه حکومت امیرالمؤمنین علی(ع)، وقوع جنگ جمل در آن و... می‌داند و معتقد است این دلایل، تصویر روشنی از علت انتخاب بصره توسط مأمون به دست می‌دهد. 
عرفان‌منش می‌نویسد: «منابع معتبر و متقدم از جمله عیون اخبارالرضا(ع) با صراحت تأکید کرده‌اند مأمون به رجاء بن ابی‌ضحاک فرمان داده بود «لا تأخذ علی طریق الکوفه و قم» راه کوفه و قم را در پیش مگیر».
به باور این پژوهشگر، تأکید مأمون به عبور ندادن حضرت از مسیر کوفه و قم تنها به یک دلیل برمی‌گردد و آن هم تجمع شیعیان در این دو شهر و تأثیرپذیری‌شان از آل‌محمد(ع) است. 
او سفارش مأمون در خصوص قم و کوفه را این‌طور تفسیر می‌کند: «کوفه پایگاه حکومت علی(ع) بود و اگرچه در طول تاریخ، کوفیان به بی‌وفایی مشهورند و قیام خونین حسین بن علی(ع) و سایر قیام‌هایی که پس از نهضت عاشورا روی داد شاهد آن است، با این همه، شهر کوفه به دلیل حضور پیروان علی بن ابی‌طالب(ع) و شیعیان، همواره کانون قیام‌ها و نهضت‌های علویان بر ضد حکام بنی‌امیه و بی‌عباس بود و فراوانی قیام‌هایی که در این شهر رخ داد نمایانگر این موضوع است. علاوه بر آن، اگر روایات محکم و اسناد تاریخی معتبری را که گواه عبور حضرت از بصره است نادیده بگیریم، به لحاظ جغرافیای راه‌ها، گذر حضرت از قم و از آنجا به اهواز و یا فارس و سپس خراسان کاملاً غیرمنطقی می‌نماید. بنابراین آنچه دسته‌ای از تذکره‌نویسان درباره عبور امام رضا(ع) از شهر قم گفته‌اند کاملاً بی‌اساس است. زیرا شهر قم علاوه بر ملاحظات جغرافیای راه‌ها، مانند کوفه مرکز تجمع شیعیان بود».
در استناد به تاریخ‌های محلی، عرفان‌منش به کتاب «تاریخ قم» که از کهن‌ترین منابع تاریخ محلی است، اشاره ‌و عنوان می‌کند این کتاب هیچ‌گونه اطلاعی از عبور حضرت رضا(ع) از شهر قم نمی‌دهد. حسن قمی که (در سال 378ق) تاریخ قم را تألیف کرده، می‌نویسد: «مأمون، رضا(ع) را از مدینه به مرو در صحبت رجاء بن ابی‌ضحاک از راه بصره و فارس و اهواز (بصره، اهواز و فارس) به توس آورد و برای او در آخر سنة ماتین (200ق) بیعت به ولایتعهدی بست». 
کلینی نیز در همین خصوص در اصول کافی می‌نویسد: مأمون آن حضرت را از بصره و شیراز (که شیعیانش کمتر بودند) به مرو حرکت داد. مأمون به حضرت نوشت: راه کوهستان و قم را در پیش نگیرد بلکه از راه بصره و اهواز و فارس بیاید (شاید مقصودش این بود آن حضرت از راهی برود که شیعیانش کمتر باشند و از ناراحتی امام آگاه نشوند) تا آنکه به مرو رسید. 
اشاره اشعری در المقالات و الفرق نیز در این باره جالب است: «مأمون به رجاء بن ابی‌ضحاک دستور داد امام را از کوفه گذر ندهد تا اهل شهر شیفته و فریفته او نشوند».

خبرنگار: پارسا نیکوکار