در گفتوگو با مدیر گروه تاریخ اسلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم بررسی شد
اخلاق حکمرانی در سیره علوی
زهرا دلپذیر
سیره حکومتی امیرالمؤمنین(ع) به حدی ممتاز و برجسته است که اندیشمندان مهم مسلمان و حتی غیرمسلمان، آن را به عنوان بهترین اسوه و الگوی رهبری جامعه معرفی کردهاند. هنگامیکه آن حضرت به خلافت رسید، سراسر بلاد اسلامی از ظلم و بیعدالتی حاکمان جامعه در رنج و سختی بود. امام در فرازی از نهجالبلاغه، هدف از قبول حاکمیت جامعه اسلامی را برپا داشتن حدود الهی، رساندن حقوق به صاحبان آنها و حرکت در مسیر پیامبر خدا(ص) دانسته است.
حجتالاسلام محمدی، علاوه بر مقالات متعدد تاریخی، دو کتاب «تاریخ تشیع» و «شرح حال صحابه رسول خدا(ص)» را نیز در کارنامه علمی خود دارد.
یکی از مهمترین وظایف حاکمان جامعه اسلامی که در آیات قرآن به آن تأکید فراوان شده، رعایت شئونات اخلاقی در اداره کشور است. امام علی(ع) در سیره حکومتی خود تا چه حد به شئونات اخلاقی پایبند بودند؟
یکی از ابعاد مهم سیره حکومتی در دین مبین اسلام، رعایت اخلاق در اداره حکومت است. یعنی وقتی عملی از حاکم جامعه اسلامی صادر میشود باید هدف آن رضایت الهی باشد، دستورات خدا را به کار ببرد و هرگز به مخلوقات خدا ستم نکند. هدف حکومت الهی این است که انسانها تربیت شوند و به قرب الهی برسند. سیره اخلاقی امام علی(ع) به عنوان یک رهبر الهی در پنج سال حکومتشان، مورد استناد بسیاری از اندیشمندان مهم شیعه و سنی و حتی غیرمسلمان واقع شده است. یکی از محققان مصری میگوید: من کسی را جز علی ندیدم که اخلاق را در حکومت رعایت کرده باشد. نخستین اصل اخلاقی که امام علی(ع) به عنوان یک حاکم به آن معتقد بودند خدامحوری و غایتمداری است. محور حکومت امام علی(ع) همچون حکومت پیامبر(ص)، توحید و تقرب به ذات خدا بود. ایشان اخلاق را رعایت میکرد و اگر عملی برخلاف مشیت الهی و رضایت خدا بود جلو آن را میگرفت. ما پس از رسول خدا(ص) جز علی(ع) کسی را نداریم که تا این حد اخلاق را در همه سطوح نسبت به همه مردم رعایت کرده باشد.
شایستهسالاری از مصادیق اخلاق در حکومت است. امام در انتخاب کارگزاران حکومتی چه معیارهایی را مد نظر داشتند؟
معیار امام علی(ع) برای انتخاب کارگزاران حکومتی میزان شایستگی و توانمندی افراد بود. طلحه و زبیر با اینکه در اسلام هم سابقه داشتند ولی وقتی امام شایستهتر و دیندارتر از آنها پیدا میکند طبعاً طلحه و زبیر را نمیپذیرد. حتی این کار موجب شورش آنها میشود. معیارهای شایستگی هم از نظر امام در درجه اول پرهیز از سوءاستفاده از موقعیت سیاسی بود؛ یعنی اگر حضرت کمترین احتمالی میداد که کسی از موقعیت خود سوءاستفاده کند او را به عنوان کارگزار خود تعیین نمیکرد. کاردانی و تخصص، توانمندی، تقوا، تجربه، حیا و پاکدامنی، امانتداری و مردمداری از دیگر معیارهای امام برای تعیین کارگزاران حکومتی بود. البته مسئولیت را پس از آزمایش به کارگزاران خود میسپرد و اگر میدید توان کار ندارند فوراً آنها را تغییر میداد. وقتی آن حضرت مالکاشتر را به مصر فرستاد، فرمود: من خیلی اینجا به مالک نیاز داشتم ولی ایثار کردم، چون میدانم او فردی کاردان و مردمدار است و میتواند از عهده کارهای شما بربیاید. آن حضرت میفرماید: بدترین حاکمان سیاسی کسانی هستند که مردم از جانب آنها احساس ناامنی کنند. امام با اینکه عقلکل بودند و نیازی به مشورت نداشتند در اداره امور حکومت با علما و اندیشمندان جامعه مشورت و به والیان خود نیز توصیه میکردند در اداره امور با افراد کاردان و دانشمند مشورت کنند. نکته دیگر اینکه امام بر رفتار والیان خود نظارت مستمر داشتند. یعنی وقتی کارگزاری را به منطقهای میفرستاد، عیون و جاسوس هم داشت تا اعمال آنها را گزارش کنند. حتی امام شرح وظایف والیان را به مردم هم نشان میداد تا در صورت تخلف والی، آن را به امام گزارش کنند و اگر والی خطایی انجام میداد که حکومتی بود او را تنبیه و توبیخ یا عزل میکرد. حتی در دوره حکومت امام، نامه دادخواهی یک پیرزن از والی ستمگر موجب عزل این مأمور حکومتی شد.
یکی از اصول مهم اخلاق حکومتی، عدالتمحوری است. امیرالمؤمنین(ع) برای رفع تبعیض و اصلاح نابرابریهای اجتماعی چه اقداماتی انجام دادند؟
بنیادیترین ملاک و مقیاس سنجش حکومتها که آیا بر اساس دینداری عمل کردند یا خیر، رعایت عدالت است. عدل امام علی(ع) در حکومت بسیار معروف است و میتوان آن را محوریترین شاخص در سیره حکومتی ایشان دانست. اگر برخورد امام را با اصحاب و نزدیکانشان بهویژه هنگام تقسیم بیتالمال ببینید متوجه میشوید عدالتمحوری ایشان تا چه اندازه بود. ابن ابیالحدید نقل میکند وقتی امهانی، خواهر امام علی(ع) به تقسیم بیتالمال اعتراض کرد که چرا او و غلام سیاهش هر دو، دو درهم دریافت کرده و بین آنها تفاوت قائل نشدهاند، امام پاسخ میدهد: «در کتاب خدا تفاوتی بین عرب و عجم و برده و آزاده ندیدم». اینها واقعاً اوج اخلاق است که بین خواهر خودش و بردهای سیاه که خدمتکار او است تفاوتی نمیگذارد. در توصیههای آن حضرت به زمامدارانش هم آمده: «اگر رهبری ۱۰ نفر را برعهده داشته باشید باید عدالت را رعایت کنید چون در روز رستاخیز باید پاسخگو باشید». ببینید توحیدمداری و عُقبیمداری این است. پس از پیامبر(ص)، مدتی در تقسیم بیتالمال، تبعیض و تفاوت بهوجود آمد و در نهایت هم برخی اموال حکومتی و بیتالمال در اختیار بنیامیه قرار گرفت. وقتی امیرالمؤمنین(ع) به حکومت رسید اعلام کرد: اگر این اموال به کابین زنانشان رفته باشد من آنها را به بیتالمال برمیگردانم. عدهای که از طریق بیتالمال، باغها و ثروتهای زیادی اندوخته بودند شروع به مخالفت با امام نموده و جنگهای سنگینی را به آن حضرت تحمیل کردند. امام در نهجالبلاغه برقراری عدالت را بزرگترین وظیفه حاکم اسلامی میداند و فرموده: اگر عدالت نباشد مردم دیگر امیدی به حکومت نخواهند داشت و بر رهبر عادل واجب است عدالت را اساس کار خود قرار دهد. ما نمونهای در تاریخ نداریم که بتواند تا این حد اخلاق و عدالت را در حکومت خود و در برخورد با اقشار مختلف جامعه رعایت کند. بنابراین عدالت، اساس حکومت علی است و در راه این عدالت جان عزیزش را در راه اسلام تقدیم کرد.
مردمداری و رأفت اسلامی در سیره حکومتی آن حضرت چه جایگاهی داشت؟
یکی از اصول مهم اخلاقی که در سیره حکومتی امام علی جلوه بارزی داشت، اصل کرامت و عزت انسانهاست. آن حضرت در نامه به مالکاشتر میفرماید: مردم چند دستهاند؛ یا برادر دینی تو هستند یا غیردینی و هر چه باشند انساناند و باید حق و کرامت انسانی در حکومت شما رعایت شود. امام با وجود همه مدارج عالی و داشتن امکانات دولتی، خود را بالاتر از دیگر مردم نمیدانست، پایینتر از حد متوسط مردم زندگی میکرد و مثل پیامبر(ص) با فقیرترین مردم نشست و برخاست داشت و سخن میگفت. مردمداری امام بهحدی است که به طور ناشناس به منزل یک زن بیسرپرست میرود و برای او نان میپزد. آن حضرت با وجود منابع دولتی و باغها و حلقههای چاهی که در مدینه داشت و خودش همه را به وجود آورده بود، میفرماید: شما نمیتوانید مثل من باشید من به دو قرص نان جوین اکتفا میکنم.
به مناسبت سیزدهم رجب و ولادت امیرالمؤمنین(ع) سری به موزههای آستان قدس زدهایم
عطر و بوی«مولود کعبه» در گنجینه رضوی
محمدحسین مروج
موزههای آستان قدس رضوی که به عنوان یکی از مهمترین گنجینههای جهان اسلام مطرح است دارای آثار ارزشمند و گرانقدری است. در گفتوگو با «مهدی قیصری نیک» معاون موزهها و میراث فرهنگی سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به معرفی برخی از آثار موزهای با محوریت حضرت علی بن ابیطالب(ع) پرداختهایم.
قرآن منسوب به دستخط مبارک حضرت علی(ع)
در گنجینه رضوی، مجموعه نفیسی از قرآنهای خطی منسوب به دستخط ائمۀ اطهار(ع) به خط کوفی و روی پوست با قدمت بیش از هزار سال وجود دارد که افتخار وقف این مجموعۀ گرانسنگ به بارگاه مطهر رضوی، نصیب شاه عباس صفوی شده و وقفنامه آنها نیز به دست شیخ بهایی کتابت شده است.
در موزه آستان قدس رضوی هفت قرآن منسوب به حضرات معصومین(ع) وجود دارد که از آن جمله میتوان به قرآن منسوب به حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) که به قرآن شماره ۶ معروف است اشاره کرد.
این قرآن نمونه دیگری از قرآنهای منسوب به دستخط مولای متقیان حضرت علی(ع) است که با خط کوفی اولیه در صفحات ۱۵ سطری و روی پوست آهو و آیات آن با اعراب و اعجام و تنوین به شیوه دفتری کتابت شده است. این نسخه در مجموع ۶۹ برگ داشته و از آغاز سوره مبارکه هود تا پایان سوره مبارکه کهف (ولایشرک بعباده ربه احداً) را شامل میشود. صفحات دوم و سوم این قرآن تذهیبدار و سر سورهها به زر تحریردار نوشته شده است.
جلد این مصحف تیماج قهوهای ضربی دورو است. همچنین در حاشیهها و صفحه آخر آن یادداشتهای تاریخی «داخل عرض شد»، «زیارت شد» و «ملاحظه شد» با مهر متصدیان وقت از تاریخ ماه شعبان سال۱۲۶۶ قمری تا نوزدهم ماه شوال سال ۱۳۴۲ قمری ثبت شده است.
آثار موزهای دیگر از دیگر آثار مرتبط با حضرت
علی بن ابیطالب(ع) میتوان به تابلو نقاشیخط «علی ولی الله» به عنوان یکی از آثار نفیس موجود در موزه اشاره کرد. این تابلو اثر هنرمندان مجتمع آموزشی ابرار است که در ابعاد ۳۷×۴۶ سانتیمتر و با خط ثلث جلی و با تکنیک گواش و رنگ طلایی، به سبك کلاژ مقوا بر تخته سهلایی اجرا شده است.
تابلو منبت روی چوب با نقش عطردان و نوشته نادعلی و اسامی پنجتن(ع) اثر دیگری است. در این تابلو که به ابعاد ۸۵×۱۸۵ سانتیمتر خلق شده و شبیه عطردان بزرگی است کلمههای «محمد»، «فاطمه»، «علی» و قسمتی از دعای «نادعلی» منبتکاری شده است. اثر بعدی تابلو خوشنویسی و تذهیب «یا مولا علی(ع)» اثر سیدجمال ناصری از آثار نفیسی است که در موزههای آستان قدس رضوی در معرض بازدید عموم قرار گرفته است. این اثر که در ابعاد ۶۳×۷۸ سانتیمتر خلق شده، خالق اثر در کنار تذهیب، عبارت «یا مولی علی(ع)» را هم به صورت خط ثلث جلی متعاکس نوشته است.
تابلوهایی مرتبط با امیرمؤمنان امام علی(ع)
در موزههای آستان قدس رضوی برخی دیگر از آثار مرتبط با مولای متقیان حضرت علی بن ابیطالب(ع) به شرح ذیل وجود دارد:تابلو «ولایت حضرت علی(ع)، اثر و اهدایی: حسین رزاقی، عصا با نقش «غدیر خم»: اهدایی: مرتضی سلیم، هنرمند شیرازی در سال ۱۳۹۱،تصویر بالا بردن دست حضرت علی(ع) توسط حضرت محمد(ص) در غدیر خم. قاب برجستهکاری با نام «ولایت»: اهدایی: دانشجویان دانشگاه هنر اسلامی تبریز،قطعهای از کاشی حرم مطهر حضرت علی(ع) در قاب طلایی رنگ، دوره زمانی: قاجار، تکنیک اثر هفت رنگ، تابلو (یک لنگه در) چوبی با کتیبه «نادعلی» با نقش عطردان و اسامی پنجتن، اهدایی آصفعلی زرداری؛ رئیسجمهور پاکستان،تابلو خط و نقاشی با نام «علی(ع)»: به خط معلی، اثر و اهدایی مجید حسینزاده،تابلو «برکه غدیر خم»: اثر و اهدایی: رسول شفقتی، تابلو حدیث نبوی «علی مع القرآن و القرآن مع علی»: اثر جلیل خدایی، در سال ۱۳۸۰،تابلو خوشنویسی «آیه اطاعت»: اثر استاد علیطه، خوشنویس سوری، در سال ۱۴۱۸ق، به خط نسخ، اهدایی: ۱۳۷۸ش،تابلو «آیه اطاعت»: به خط ثلث و نستعلیق، با تکنیک خوشنویسی روی پوست، اهدایی: امام جمعه مریوان،تابلو خوشنویسی و تذهیب «حدیث ولایت»: اثر و اهدایی: مصطفی قدیری مدرسی، هنرمند اصفهانی،تابلو «علی ولیالله»: اثر و اهدایی آقای اسکندری،تابلو «واقعه غدیر خم»: اثر و اهدایی: سید فضلالله هاشمی، تاریخ خلق اثر: ۱۳۸۶، تکنیک: رنگ و روغن روی تخته.
-
تولید باکیفیت نوشتافزار مایه افتخار است
-
اخلاق حکمرانی در سیره علوی
-
ایران؛ سکوی پرتاب نخبگان مهاجر
-
بازگشت به خویشتن«مشهد»
-
مجوز کسب و کار بدون کاغذبازی
-
یک شلیک، یک هدف
-
پیروزی توفانی پرسپولیس در مشهد
-
اقتصادهای ملی و چالش رمزارزها
-
جوان و رسانه دو بال مهم «تهاجم ترکیبی»
-
برای تکرار قهرمانی پارالمپیک برنامه دارم