این نمرات در سال ۲۰۰۳ به ترتیب به ۴۲۲ و ۴۷۵ رسید که نشان‌دهنده پیشرفت نسبی در هر دو حوزه بود. اما این روند در سال‌های بعد دچار نوسان شد. در سال ۲۰۱۵، نمره ریاضیات پایه چهارم به ۴۳۱ و در علوم پایه چهارم به ۴۳۶ کاهش یافت. در سال ۲۰۱۹، این افت بیشتر نمایان شد. در تازه‌ترین نتایج سال ۲۰۲۳، افت عملکرد همچنان ادامه داشت و نمرات به سطوح پایین‌تری رسیدند، به‌طوری‌که ایران در رتبه‌بندی جهانی به رتبه‌های پایین‌تر سقوط کرد.
این اعداد و ارقام تنها نتایج خام نیست؛ بلکه آینه‌ای است که چالش‌های نظام آموزشی ایران را منعکس می‌کند. ضعف در زیرساخت‌های آموزشی، دسترسی نابرابر به منابع آموزشی و نبود آموزش‌های روزآمد از عوامل اصلی این آمارها هستند.

تعطیلات بی‌رویه؛ مانعی بزرگ در مسیر یادگیری مستمر
ناصر کوهستانی، کارشناس آموزشی با بیان اینکه آزمون‌های بین‌المللی تیمز و پرلز به عنوان ویترین آموزش عمومی یک کشور، معیار مهمی برای ارزیابی وضعیت نظام آموزشی محسوب می‌شوند، می‌گوید: شرکت در این آزمون‌ها به‌شدت توصیه می‌شود، چرا که نتایج آن توسط نهادهای بین‌المللی رصد شده و تصویری دقیق از عملکرد نظام آموزشی ارائه می‌دهد. در کنار این آزمون‌ها، المپیادهای علمی به‌عنوان ویترینی برای استعدادهای فردی دانش‌آموزان شناخته می‌شوند. با وجود موفقیت‌های چشمگیر دانش‌آموزان ایرانی در المپیادهای علمی، نتایج آزمون‌های تیمز و پرلز همچنان جای بهبود دارد. تحلیل‌ شخصی‌ام این است که موفقیت در المپیادها بیشتر حاصل تلاش دانش‌آموزان و حمایت خانواده‌هاست.
کوهستانی عواملی همچون نوع نیروی انسانی، برنامه‌ریزی درسی، تراکم دانش‌آموزان در کلاس‌ها و ساعات آموزشی را از عوامل کلیدی مؤثر بر نتایج آزمون‌ بین‌المللی تیمز می‌داند و به خبرنگار ما می‌گوید: نحوه جذب و استخدام معلمان موضوع بسیار مهمی است. اضافه کردن بی‌رویه نیروی انسانی به ساختار آموزشی بدون توجه به کیفیت و تخصص، می‌تواند تأثیر منفی بر عملکرد کلی نظام آموزشی داشته باشد. معلمان به عنوان رکن اساسی فرایند یاددهی و یادگیری، نقشی غیرقابل‌انکار در ارتقای کیفیت آموزش ایفا می‌کنند. نبود هماهنگی میان محتواهای آموزشی و استانداردهای بین‌المللی، یکی از دلایلی است که می‌تواند نتایج آزمون تیمز را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین تراکم بالای دانش‌آموزان در کلاس‌ها و ساعات محدود آموزشی چالش‌هایی را در ارائه آموزش مؤثر ایجاد می‌کند.
او خاطرنشان می‌کند: ایران یکی از کشورهایی است که باوجود ساعات بالای درسی در تقویم آموزشی، با تعطیلات فراوان در طول سال تحصیلی مواجه است. این تعطیلات که بخش عمده‌ای از بهترین هفته‌های آموزشی در ماه‌های آبان و آذر را شامل می‌شود، به دلایلی نظیر ناترازی انرژی، سرما و یا آلودگی هوا رخ می‌دهد. تعطیلات بی‌رویه مدارس، تأثیر منفی عمیقی بر فرایند یادگیری می‌گذارد. در بسیاری از کشورها، مدارس آخرین نهادی است که تعطیل می‌شود، اما در ایران مدارس نخستین مکان‌هایی هستند که در شرایط خاص تعطیل می‌شوند. تجربه دوران کرونا نشان داد تکیه بر آموزش مجازی بدون زیرساخت‌های قوی و برنامه‌ریزی مناسب، نمی‌تواند خلأ تعطیلات حضوری را پر کند. در حال حاضر حتی همان آموزش مجازی نیم‌بند دوران کرونا وجود ندارد و بسیاری از دانش‌آموزان فرصت لازم برای یادگیری مفاهیم اساسی را از دست می‌دهند.

ضرورت تحلیل علمی نتایج آزمون‌های تیمز و پرلز
کوهستانی با تأکید بر اینکه بهبود کیفیت آموزش و پرورش کشور و نتایج آزمون‌هایی مانند تیمز و پرلز نیازمند برنامه‌ریزی منسجم و هدفمند از سوی شورای عالی آموزش و پرورش است، اظهار می‌کند: نخستین گام برای این تحول، بازنگری در نحوه جذب و ارتقای وضعیت معلمان است. جذب معلمان باکیفیت و آموزش‌دیده، همراه با بازنگری در محتوای درسی و برنامه‌ریزی مدارس می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی در ارتقای کیفیت آموزشی داشته باشد. همچنین کاهش تراکم دانش‌آموزان در کلاس‌ها و بهینه‌سازی فضای آموزشی از دیگر گام‌های اساسی برای رسیدن به این هدف است. در مقایسه با کشورهای پیشرفته و سردسیر اروپایی مانند فنلاند و نروژ که با وجود چالش‌های مشابه مانند سرمای شدید و ناترازی انرژی، توانسته‌اند نظام‌های آموزشی پایداری ایجاد کنند، ایران می‌تواند با الگوبرداری و تطبیق این تجربه‌ها با شرایط بومی خود به بهبود وضعیت دست یابد. در این کشورها مدارس به عنوان نهادی حیاتی، حتی در سخت‌ترین شرایط نیز تعطیل نمی‌شوند و آموزش با برنامه‌ریزی دقیق ادامه می‌یابد.
وی پیشنهاد می‌کند: شورای عالی آموزش و پرورش با تشکیل کارگروه‌های تخصصی، اقدام به تدوین برنامه‌های جامع برای اصلاح ساختارهای موجود و اجرای طرح‌های پایدار کند. این اقدامات می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی در بهبود وضعیت آموزش و ارتقای نتایج کشور در آزمون‌های بین‌المللی داشته باشد.
به گفته کوهستانی، سرانه آموزشی در بسیاری از کشورهای متوسط دنیا به ۱۲درصد بودجه ملی می‌رسد، این رقم در ایران هنوز به ۴درصد نرسیده است. او توضیح می‌دهد: این آمار نشان می‌دهد آموزش و پرورش همچنان در اولویت‌های اصلی نظام بودجه‌ریزی کشور قرار ندارد. به‌تازگی کمیته‌ای ویژه زیر نظر خانم رضوان حکیم‌زاده، معاون ابتدایی وزارت آموزش و پرورش تشکیل شده تا نتایج آزمون‌های بین‌المللی تیمز و پرلز را بررسی کند، اما هنوز خروجی مشخصی از این کمیته ارائه نشده است. به نظر من دکتر کبیری، مدیر حوزه آموزش و پرورش در بخش آزمون‌های تیمز و پرلز باید رابطه میان نتایج این آزمون‌ها و عواملی مانند برنامه‌ریزی درسی، تراکم دانش‌آموزان، حقوق معلمان و سایر مسائل مرتبط را به‌دقت تحلیل کند. این بررسی‌ها باید به مرحله ترمیم و اصلاح برسد تا نظام آموزشی عمومی کشور بتواند به‌طور مؤثری ارتقا یابد.
 
مشارکت ایران در آزمون‌های بین‌المللی تیمز  
بهنام بهراد، عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش با بیان اینکه ایران از دهه ۹۰ در آزمون‌های بین‌المللی تیمز و پرلز شرکت می‌کند و این دو آزمون از معتبرترین ارزیابی‌های آموزشی جهانی هستند که بیشتر کشورها در آن‌ها حضور دارند، به خبرنگار ما می‌گوید: هدف اصلی این آزمون‌ها، ارزیابی عملکرد دانش‌آموزان در مهارت‌های پایه مانند خواندن، نوشتن، ریاضیات و علوم است. همچنین کشورهای شرکت‌کننده ازجمله ایران با هدف بررسی و مقایسه وضعیت نظام‌ آموزشی خود با دیگر کشورها در این آزمون‌ها حضور می‌یابند. این ارزیابی‌ها به کشورها کمک می‌کند وضعیت پیشرفت یا رکود در عملکرد دانش‌آموزان خود را شناسایی کنند و در صورت نیاز، اقدامات اصلاحی انجام دهند. علاوه بر آزمون‌های تیمز و پرلز، آزمون بین‌المللی پیزا نیز به عنوان معیاری برای ارزیابی دانش‌آموزان در پایان دوره متوسطه اول شناخته می‌شود. این آزمون نیز مهارت‌های پایه خواندن، نوشتن، علوم و ریاضیات را می‌سنجد، هرچند ایران هنوز مشارکت فعالی در این آزمون ندارد. درواقع مهارت‌های پایه خواندن، نوشتن، ریاضیات و علوم به عنوان بنیان اصلی یادگیری شناخته می‌شوند. شواهد بین‌المللی نشان می‌دهد این مهارت‌ها ارتباط مستقیمی با رشد و توسعه جوامع دارند و نبود آن‌ها می‌تواند مانعی برای پیشرفت آموزشی و اجتماعی باشد.
او به عملکرد نگران‌کننده دانش‌آموزان ایرانی در مقایسه با میانگین جهانی اشاره و بیان می‌کند: نظام آموزشی کشور نیازمند بازنگری جدی در سیاست‌گذاری‌های خود برای ارتقای کیفیت و عدالت آموزشی است. آزمون تیمز که بر مهارت‌های پایه دانش‌آموزان در حوزه‌هایی مثل ریاضیات و علوم تمرکز دارد، با استفاده از چهار معیار عملکرد شامل معیار پایین (۴۰۰)، متوسط (۴۷۵)، بالا (۵۵۰) و پیشرفته (۶۲۵) سطح دستیابی دانش‌آموزان به استانداردهای آموزشی را ارزیابی می‌کند. براساس آمارها، تنها ۵۹درصد دانش‌آموزان پایه چهارم ایران به معیار عملکرد پایین (نمره ۴۰۰) دست می‌یابند، در حالی که میانگین جهانی این شاخص ۹۱ درصد است. این بدان معناست که ۴۱ درصد دانش‌آموزان ایرانی حتی به حداقل استانداردهای آموزشی نیز نمی‌رسند. همچنین در معیار عملکرد متوسط (نمره ۴۷۵) که میانگین جهانی آن ۷۰درصد است، ایران تنها ۳۱درصد دانش‌آموز موفق دارد. وضعیت در معیارهای عملکرد بالا (۵۵۰) و پیشرفته (۶۲۵) نیز بهتر نیست؛ در حالی که میانگین جهانی برای این معیارها به ترتیب ۳۵درصد و ۷درصد است، ایران به ترتیب ۸درصد و یک درصد دانش‌آموز در این سطوح دارد.
به گفته بهراد، مقایسه این آمار با کشورهای پیشرو در نظام آموزشی، تفاوت فاحش در عملکرد دانش‌آموزان ایر��نی را برجسته می‌کند. او توضیح می‌دهد: در کشورهایی مانند چین تایپه (تایوان) و سنگاپور، تمامی دانش‌آموزان به حداقل استانداردها دست می‌یابند. در تایوان این رقم ۱۰۰درصد و در سنگاپور ۹۸درصد است. علاوه بر این، سنگاپور توانسته ۴۹درصد دانش‌آموزان خود را به معیار عملکرد پیشرفته برساند. حتی کشوری مانند ترکیه که از لحاظ ساختار اجتماعی و فرهنگی به ایران نزدیک‌تر است، توانسته در سال ۲۰۲۳، ۹۳درصد دانش‌آموزانش را به حداقل استانداردها برساند. این آمار نشان‌دهنده ضعف عمیق در نظام آموزشی ایران است که نه‌تنها در حوزه کیفیت، بلکه در عدالت آموزشی نیز با مشکلات جدی روبه‌رو است. درواقع تعریف کیفیت و عدالت در نظام‌های آموزشی بین‌المللی براساس درصد دانش‌آموزانی که به حداقل استانداردها می‌رسند، تعیین می‌شود. هرچه درصد بیشتری از دانش‌آموزان یک کشور به این استانداردها دست یابند، آن نظام آموزشی عادلانه‌تر و باکیفیت‌تر تلقی می‌شود. در حالی که میانگین جهانی نشان از موفقیت گسترده نظام‌های آموزشی در دستیابی به این استانداردها دارد، ایران همچنان در تلاش است حداقل‌ها را برای اکثریت دانش‌آموزان خود فراهم کند.

روند صعودی که متوقف شد
بهراد به عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در آزمون‌ تیمز ۲۰۰۳ اشاره می‌کند و می‌گوید: بررسی روند عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در این آزمون‌ها از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۳ نشان می‌دهد هرچند کشور در بازه زمانی مشخصی پیشرفت‌هایی را تجربه کرده، اما این روند به دلیل عوامل مختلف ازجمله تأثیرات کرونا و سیاست‌های نادرست آموزشی متوقف و حتی معکوس شده است. در سال ۲۰۰۳، ۴۵درصد دانش‌آموزان پایه چهارم ایران توانستند به معیار عملکرد پایین در درس ریاضیات برسند. این درصد برای دانش‌آموزان پایه هشتم در درس ریاضیات ۵۵درصد و در درس علوم ۷۷درصد بود. این آمار نشان‌دهنده وضعیت متوسط عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در آن زمان بود. سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۹، روندی رو به بهبود مشاهده شد. در سال ۲۰۱۹، درصد بیشتری از دانش‌آموزان به حداقل استانداردهای آموزشی دست یافتند؛ به‌طوری که در ریاضیات پایه چهارم و هشتم، این رقم به ۶۸درصد افزایش یافت و در علوم پایه چهارم و هشتم نیز به ترتیب به ۶۸درصد و ۷۲درصد رسید. این پیشرفت‌ها نشان‌دهنده تلاش‌های نظام آموزشی برای بهبود کیفیت آموزشی در کشور بود.
او ادامه می‌دهد: اما در آزمون تیمز ۲۰۲۳، این روند رو به رشد متوقف شد و حتی در برخی موارد کاهش چشمگیری داشت. در این سال، درصد دانش‌آموزانی که توانستند به معیار عملکرد پایین دست یابند، در ریاضیات پایه چهارم از ۶۸درصد به ۵۹درصد کاهش یافت. وضعیت در ریاضیات پایه هشتم نیز مشابه بود و این رقم به ۵۹درصد رسید. در علوم پایه چهارم، درصد دانش‌آموزانی که به این معیار دست یافتند، از ۶۸درصد به ۶۳درصد و در علوم پایه هشتم نیز این عدد از ۷۲درصد به ۵۹درصد کاهش پیدا کرد. این آمارها به‌وضوح نشان‌دهنده افت قابل توجه عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در آزمون‌های بین‌المللی است.

تعطیلی مدارس و تأثیر آن بر دانش‌آموزان کم‌برخوردار
بهراد معتقد است: تعطیلی‌های مکرر مدارس بدون جایگزینی مناسب برای آموزش حضوری موجب شد دانش‌آموزان ایرانی آسیب بیشتری نسبت به همتایان خود در دیگر کشورها متحمل شوند. کارشناسان بارها درباره پیامدهای این تعطیلی‌ها هشدار و گزارش‌های سیاستی متعددی به وزارت آموزش و پرورش ارائه داده بودند. با این حال، تصمیمات نادرست و اجرای ناکارآمد این سیاست‌ها منجر به افت چشمگیر عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در سال‌های اخیر شده است. همچنین شواهد بین‌المللی به‌وضوح نشان می‌دهد تعطیلی مدارس بیشترین آسیب را به دانش‌آموزان کم‌برخوردار وارد می‌کند. این گروه از دانش‌آموزان به دلیل کمبود امکانات آموزشی، دسترسی محدود به اینترنت و منابع آموزشی و همچنین نبود حمایت کافی از سوی خانواده، بیش از دیگران تحت تأثیر پیامدهای منفی تعطیلی‌های طولانی‌مدت قرار می‌گیرند. بسیاری از خانواده‌های این دانش‌آموزان حداقل مهارت‌ها و دانش لازم برای کمک به فرزندانشان در فرایند یادگیری را ندارند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش بیان می‌کند: در ایران، وضعیت نگران‌کننده‌ای وجود دارد که نشان‌دهنده عمق چالش‌های پیش روی نظام آموزشی کشور است. براساس آمارها، ۴۰ تا ۴۱ درصد دانش‌آموزان ایرانی به حداقل معیار عملکرد پایین (نمره ۴۰۰) دست پیدا نمی‌کنند. این آمار به معنای آن است که بیش از دو پنجم دانش‌آموزان کشور با افت یادگیری مواجه‌اند و در معرض ترک تحصیل قرار دارند. این وضعیت نشان‌دهنده ناکارآمدی نظام آموزشی در تضمین دستیابی تمامی دانش‌آموزان به حداقل استانداردهای آموزشی است و عدالت آموزشی را به چالشی جدی تبدیل کرده است. از طرفی یکی از چالش‌های جدی در نظام آموزشی ایران و بسیاری از دستگاه‌های اجرایی، نبود پاسخ‌گویی درزمینه شاخص‌های تعیین‌شده برای ارزیابی عملکرد است. یونسکو به عنوان یکی از معتبرترین مراجع بین‌المللی در حوزه آموزش، شاخص‌هایی را برای سنجش کیفیت و عدالت در نظام‌های آموزشی تعریف کرده است. این شاخص‌ها شامل میزان یادگیری دانش‌آموزان، درصد سواد خواندن و نوشتن و سطح سواد ریاضیات در میان دانش‌آموزان است. با این حال در ایران هیچ‌کس در نظام آموزشی در قبال این شاخص‌ها پاسخگو نیست که این مسئله نشان‌دهنده ضعف ساختاری در مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی است.
او یکی از دلایل اصلی این مشکل را نبود درک علمی از مسائل آموزشی در میان مدیران و مسئولان می‌داند و ابراز می‌کند: افرادی که در سطوح مدیریتی قرار دارند، عموماً بدون تخصص لازم در حوزه آموزش هستند و اغلب براساس روابط شخصی و نه شایستگی علمی منصوب می‌شوند. حتی در مواردی که مدیران اجرایی دانش تخصصی در حوزه آموزش نداشته باشند، وجود گروه‌های مشورتی علمی و متخصص در کنار آن‌ها ضروری است تا بتوانند هدایت علمی و کاربردی ارائه دهند، اما این ساختار حمایتی نیز در نظام آموزشی ایران وجود ندارد و تصمیم‌گیری‌ها اغلب تحت تأثیر روابط و ارتباطات غیررسمی انجام می‌شود. یکی دیگر از شاخص‌های کلیدی که یونسکو برای نظام‌های آموزشی در نظر گرفته، میزان منابع مالی اختصاص‌یافته به آموزش است. هرگونه تغییر و بهبود در نظام آموزشی نیازمند منابع کافی است. اما ایران در این زمینه نیز با کمبودهای جدی مواجه است. براساس گزارش سال ۲۰۲۴ یونسکو، ایران در سال ۲۰۱۵ حدود 2.6درصد تولید ناخالص داخلی خود را به آموزش اختصاص می‌داد. این رقم در سال ۲۰۲۳ به 2.9درصد افزایش یافته است. با این حال، این میزان همچنان کمتر از میانگین منطقه‌ای است که حدود ۴درصد تولید ناخالص داخلی را به آموزش اختصاص می‌دهند.
بهراد در پاسخ به این پرسش که چه راهکارهایی را برای بهبود وضعیت پیشنهاد می‌کنید، می‌گوید: نظام آموزش و پرورش باید از تیم‌های متخصص بهره ببرد که براساس دانش علمی و تجربه کافی بتوانند سیاست‌گذاری‌های آموزشی را هدایت کنند. در حال حاضر شفافیتی در تصمیم‌گیری‌ها و ارزیابی عملکرد مدیران و معلمان وجود ندارد. ایجاد سازوکارهای تشویق و تنبیه برای ارتقای عملکرد، یکی از اقدامات ضروری برای بهبود کیفیت آموزشی است. پارتی‌بازی و ارتباطات فامیلی نیز یکی دیگر از موانع بزرگ در آموزش و پرورش است. این روابط غیررسمی نه تنها منجر به انتخاب افراد غیرشایسته، بلکه مانع ورود افراد متخصص و باتجربه به ساختار مدیریتی می‌شود. برای رفع این مشکل باید سیستمی شفاف و مبتنی بر شایسته‌سالاری ایجاد شود تا تنها افراد دارای صلاحیت علمی و عملی بتوانند در نظام آموزشی نقش‌آفرینی کنند. همچنین باید از تمرکزگرایی فاصله گرفت و اختیارات بیشتری به مناطق و مدیران محلی داد. این موضوع همراه با تأمین منابع کافی و شفاف‌سازی بودجه‌ها می‌تواند زمینه‌ساز اجرای بهتر برنامه‌های آموزشی و دستیابی به نتایج مطلوب‌تر شود. انتخاب معلمان شایسته و توانمند که بتوانند با روش‌های نوین آموزشی آشنا باشند، از اقدامات کلیدی برای بهبود کیفیت یادگیری در مدارس است. یکی از مشکلات ریشه‌ای در نظام آموزشی، وجود حلقه‌ای بسته از افراد در آموزش و پرورش است. این حلقه مدیریتی به دلیل بسته بودن، مانع ورود افراد جدید و متخصص می‌شود و جریان دانش و ایده‌های نو را محدود می‌کند. برای حل این مشکل، باید این حلقه گسترش یابد و افراد متخصص و دارای دانش روز وارد نظام آموزشی شوند. تزریق دانش جدید به ساختار فعلی و استفاده از تجربه افراد قدیمی می‌تواند به ترکیبی موفق برای تحول در آموزش و پرورش منجر شود.

خبرنگار: محدثه رضایی