کریمه اهل‌بیت(س) که امام رضا(ع) درباره‌اش فرمودند «من زارها عارفاً بحقها وجبت له الجنة» نمونه‌ای کامل از تجلی آیات قرآن در عصر امامت است. برای واکاوی این پیوند ناگسستنی میان قرآن و عترت، با آیت‌الله حاج سید مصطفی حسینی همکلام شدیم. توضیحات این مفسر قرآن کریم و عضو مجمع جامعه مدرسین حوزه علمیه قم را در ادامه می‌خوانید.

حکمت آفرینش و الگوهای الهی در مسیر کمال
آیت‌الله حسینی با اشاره به شباهت‌های حضرت معصومه(س) و حضرت مریم(س) تأکید می‌کند: براساس آیه ۴۲ سوره آل‌عمران، خداوند حضرت مریم(س) را با سه ویژگی ممتاز برگزید: اصطفاء (برگزیدگی الهی)، طهارت (پاکی ظاهری و باطنی) و برتری بر زنان جهان. 
حضرت مریم(س) به عنوان الگوی قرآنی بانوان پیش از اسلام و حضرت فاطمه معصومه(س) به عنوان بانوی برجسته اهل‌بیت(ع) در دوران امامت، در این سه صفت والا اشتراکات عمیقی دارند.
این مفسر قرآن با استناد به روایات اهل‌بیت(ع) تصریح می‌کند: خاندان پیامبر(ص) وارثان مقامات انبیای سابق هستند و حضرت معصومه(س) نیز همان ویژگی‌های طهارت، اصطفاء و برتری را دارا هستند، چنان‌که در زیارت‌نامه ایشان آمده است «السلام علیک یا بنت موسی بن جعفر».
وی با اشاره به فلسفه آفرینش انسان در قرآن کریم، هدف اصلی را رسیدن به کمالات معنوی می‌داند و تأکید می‌کند: «خداوند متعال با قرار دادن جانشین در زمین (إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً) مسیر رشد روحانی بشر را ترسیم کرده است». آیت‌الله حسینی با بیان آیه «وَلا تَکُنْ مِنَ الْغافِلينَ» هشدار می‌دهد شیطان با وسوسه‌های دنیوی (طلا، نقره، زینت‌آلات و...) انسان را از این مسیر منحرف می‌کند. در این میان، تأکید قرآن بر ذکر کثیر (وَاذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثيراً) نشان‌دهنده اهمیت توجه دائم به معنویات است، در حالی که متأسفانه در عصر حاضر، این اولویت‌ها وارونه و مادیات جایگزین ارزش‌های الهی شده است.
در ادامه، این مفسر قرآن به بررسی الگوهای برجسته زنان در قرآن می‌پردازد و تصریح می‌کند: «همان‌گونه که حضرت مریم(س) با دو بار تأکید بر اصطفاء (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ) به مقام برگزیدگی رسید و حضرت آسیه(س) در سخت‌ترین شرایط (همسری فرعون) با دعای «رَبِّ ابْنِ لِي عِندَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ» ایمان خود را حفظ کرد، بانوانی مانند حضرت معصومه(س) نیز وارث این مقامات عالی هستند». وی با رد تبعیض جنسیتی در مسیر کمال، خاطرنشان می‌کند: «جنسیت هیچ‌گاه مانع رسیدن به قرب الهی نبوده و خداوند برای هر دو جنس، الگوهای متعددی قرار داده تا هیچ بهانه‌ای برای غفلت باقی نماند».

رمز عروج بانوی برگزیده در پرتو عبادت خالصانه
عضو مجمع جامعه مدرسین حوزه علمیه قم توضیح می‌دهد: حضرت مریم(س) با اخلاص بی‌همتا در بندگی به مقامی رسید که خداوند، او را بر زنان جهان برتری داد. قرآن در آیه ۴۳ سوره آل‌عمران فرمان می‌دهد: «يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ»؛ خطابی که نشان‌دهنده جایگاه رفیع او در پیشگاه الهی است. عبادت مریم(س) نه از روی ترس جهنم بود و نه طمع بهشت، بلکه «عبادت احرار» (آزادگان) بود؛ همان‌گونه که امیرالمؤمنین(ع) فرمودند:  «وَجَدْتُکَ أهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُکَ». او با رها کردن تمام تعلقات دنیوی، حتی در اوج جوانی، شبانه‌روز را به راز و نیاز اختصاص داد و روزی خود را به‌صورت معجزه‌آسا از خدا دریافت کرد. این اخلاص عملی، نه تنها او را به «مُصطفاة» (برگزیده) تبدیل کرد، بلکه زمینه تولد معجزه‌آسای حضرت عیسی(ع) را فراهم کرد. اما در اسلام، بانویی است که از مریم(س) نیز فراتر می‌رود: فاطمه زهرا(س) «سیده نساء العالمین از اول تا آخر». امام صادق(ع) در بیان عظمت او می‌فرمایند: «مَن عَرَفَ فاطِمَةَ حَقَّ مَعرِفَتِها فَقَد أدرَكَ لَیلَةَ القَدر»؛ شناخت حقیقی او برابر با درک شب قدر است، ولی حقیقت وجودی اهل‌بیت(ع) چنان والاست که جز خدا کسی آن را نمی‌داند. اگر مریم(س) برگزیده زنان زمان خویش بود، فاطمه(س) برترین همه زنان از آدم تا خاتم است. این جایگاه، حاصل همان عبادت خالصانه اما در سطحی متعالی‌تر است؛ عبادتی که نه در محراب مسجد، بلکه در کوثر ولایت و مادری امامان معصوم(ع) تجلی یافت. مقایسه این دو بانوی بزرگ نشان می‌دهد اخلاص در بندگی، تنها راه رسیدن به مقام «مُصطفات الهی» است، هر چند عظمت اهل‌بیت(ع) فراسوی درک بشری است.

هنر بندگی خالصانه و عروج به مقام برگزیدگی الهی
آیت‌الله حسینی با اشاره به رمز عروج حضرت مریم(س) به مقام برگزیده الهی توضیح می‌دهد: کلید این جایگاه، اخلاص بی‌نظیر در عبادت بود. مریم(س) تمام وجودش را وقف بندگی کرد؛ نه‌تنها در محراب عبادت شبانه‌روز می‌نشست، بلکه روزی او به‌صورت معجزه‌آسا (مانند میوه‌های بهشتی در فصل غیرموسم) از سوی خداوند تأمین می‌شد. قرآن کریم در سوره آل‌عمران، آیه ۴۳ خطاب به او فرمان می‌دهد: «يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ» ای مریم! برای پروردگارت خضوع کن، سجده کن و با رکوع‌کنندگان رکوع نما. این فرمان الهی نشان می‌دهد عبادات او نه حرکاتی ظاهری، بلکه تجلی اشتیاق درونی به معبود بود. حضرت علی(ع) در تقسیم‌بندی انواع عبادت، سه گروه را برمی‌شمرند: ابتدا تاجران که عبادت را معامله‌ای برای رسیدن به بهشت می‌دانند؛  ترسویان که از جهنم می‌گریزند و عبادت می‌کنند و در نهایت آزادگان همانند حضرت مریم(س) که ایشان مصداق این شعر است «غلام همت آنم که زیر چرخ کبود، ز هر چه تعلق پذیرد آزاد است». عبادت این گروه، خالصانه و تنها برای خداوند است؛ همان‌گونه که امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید «وَجَدْتُکَ أهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُکَ» تو را شایسته عبادت یافتم، پس عبادتت کردم. مریم(س) حتی اگر بهشت و جهنمی نبود، باز هم خدا را می‌پرستید، چرا که او را سزاوار پرستش می‌دانست. این اخلاص عمیق، او را به الگویی بی‌همتا تبدیل کرد تا جایی که سوره‌ای در قرآن به نامش شد و تولد معجزه‌آسای عیسی(ع) ثمره این بندگی بود.

بانویی که از مریم(س) فراتر می‌رود
این مفسر قرآن کریم تصریح می‌کند: حضرت فاطمه زهرا(س) سیده نساء العالمین از اولین تا آخرین، چنان جایگاهی دارد که امام صادق(ع) می‌فرماید «مَن عَرَفَ فاطِمَةَ حَقَّ مَعرِفَتِها فَقَد أدرَكَ لَیلَةَ القَدر». این حدیث، عظمت او را هم‌تراز شب قدر، قرار می‌دهد. اگر مریم(س) برگزیده زنان زمان خود بود «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ» فاطمه(س) برترین همه زنان از آغاز تا پایان تاریخ است. تفاوت مقام این دو بانو، مانند تفاوت ستاره و خورشید است؛ هر دو نورانی‌اند، اما یکی فروغش محدود به زمان و دیگری فراتر از زمان است. با این حال، حقیقت وجودی اهل‌بیت(ع) آنچنان اسرارآمیز و الهی است که امام صادق(ع) تأکید می‌کند ما بهره‌ای از شناخت حقیقی آنان نداریم؛ تنها نام و بخشی از فضائلشان را می‌شناسیم. این سخن نشان می‌دهد عبادت خالصانه، انسان را تا مرزهای قرب الهی بالا می‌برد، اما جایگاه اهل بیت(ع)، ویژه و مرتبط با مقام ولایت است که تنها خداوند از آن آگاه است. فاطمه(س) نه تنها در محراب عبادت، بلکه در جایگاه ام‌الائمه(ع) تجلی کامل بندگی و مسئولیت‌پذیری بود.
  
حضرت معصومه(س)؛ تجلی عقل و دانش الهی در مکتب وحی
عضو مجمع جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بیان می‌کند: حضرت معصومه(س) با وجود سن کم، به مقامی از عقل و دانش رسید که سن در آن بی‌تأثیر بود. ایشان همچون حضرت زینب(س) که امام سجاد(ع) او را «عالمه غیرمعلمه» (دانشمندی بی‌نیاز از معلم) خواند، در مکتب وحی و نزد پدران معصومش، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) پرورش یافت. روایات تاریخی گواهی می‌دهند هنگام غیبت امام کاظم(ع)، حضرت معصومه(س) به پرسش‌های فقهی پاسخ می‌داد و امام(ع) پاسخ‌هایش را تأیید می‌کرد. ایشان نه تنها فقیهی آگاه به احکام دین، بلکه عارفتی شبانه‌روزی داشتند؛ حتی در ۱۷ روز اقامت در قم، با وجود بیماری و رنج سفر طاقت‌فرسا از مدینه تا ایران (که با شهادت برخی همراهان همراه بود) پیوسته در محراب عبادت بودند. تصمیم ایشان برای ورود به قم، با آگاهی از شهادت در این شهر، نشان‌دهنده عزمی الهی بود. آرامگاه ایشان در باغ بابلان، امروز به کعبه آمال میلیون‌ها زائر تبدیل شده است. 
آیت‌الله حسینی در پایان با بیان روایتی نقل شده از امام جواد(ع) می‌گوید: امام جواد(ع) در حدیثی می‌فرمایند: «مَن زَارَ عَمَّتِي بِقُمَّ وَجَبَتْ لَهُ الجَنَّةُ» و امام رضا(ع) نیز زیارت ایشان با شناخت حقشان را ضامن بهشت می‌دانند. در زیارت‌نامه حضرت معصومه(س) آمده است: «يَا فَاطِمَةُ اشْفَعِي لِي فِي الجَنَّةِ فَإِنَّ لَكِ عِنْدَ اللهِ شَأْنًا مِنَ الشَّأْنِ». همان‌گونه که حضرت مریم(س) در قرآن «مُصْطَفاةً» (برگزیده) خوانده شد، حضرت معصومه(س) نیز الگویی از برگزیدگان الهی است. ذکر نام حضرت زهرا(س) در قرآن به صراحت نیامده، اما سوره «کوثر» (إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ) به ایشان اشاره دارد؛ چرا که کوثر یعنی خیر کثیر و ۱۱ امام معصوم(ع) از نسل او هستند. قرآن با ذکر مصادیقی مانند مریم(س)، الگویی جهانی ارائه می‌دهد که شامل بانوانی چون فاطمه معصومه(س) نیز می‌شود. همان‌گونه که آیات «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...»(مائده:۵۵) و «مِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ...»(بقره:۲۰۷) فضیلت امام علی(ع) را بدون نام بردن بیان می‌کنند، عظمت حضرت معصومه(س) نیز با زیارت و شفاعت در روایات ترسیم شده است.

خبرنگار: مریم احمدی شیروان