نسبت خاندان شیخ بهایی به حارث همدانی (متوفی ۶۵ قمری)، یار وفادار حضرت علی(ع) می‌رسد. پدر شیخ بهایی، عزالدین حسین بن عبدالصمد بن محمد بن علی بن حسین (۹۱۸ - ۹۸۴ قمری) از فقیهان بزرگ قرن دهم هجری بود که در فقه، اصول، حدیث، رجال، حکمت، کلام، ریاضی، تفسیر، شعر، تاریخ، لغت و بسیاری از علوم رایج آن زمان مهارت داشت. عزالدین حسین از شاگردان ممتاز شهید ثانی بود که گاه در سفرها نیز همراه استاد بود. او پس از شهادت استادش به ایران آمد و در اصفهان به تدریس علوم اسلامی مشغول شد. شاه طهماسب صفوی از او درخواست کرد به قزوین، پایتخت صفویان بیاید. او هم قبول کرد و به عنوان «شیخ‌الاسلام» حکومت صفویه انتخاب شد. عزالدین حسین سال‌ها در هرات و مشهد به ارشاد و هدایت مردم مشغول بود.
بنابر نسخه‌ای به خط شیخ بهایی که در ۹۶۹ در قزوین نوشته شده، شیخ هنگام ورود به ایران 13ساله بوده است.محمد دوران کودکی و نوجوانی را در لبنان گذراند. خواندن و نوشتن، قرآن، احکام شرعی و نماز را از مادر، پدر و معلمان جبع و بعلبک یاد گرفت و با مِهر علی(ع) و اولادش بزرگ شد.
شیخ بهایی مقداری از تحصیلاتش را در وطن فراگرفت. با هجرت پدرش به ایران در زمان شاه طهماسب اول به اصفهان وارد شد و در آنجا هم با تحصیل علوم مختلف در مدت کوتاهی به مقبولیتی عام دست یافت و از سوی شاه عباس صفوی مورد احترام قرار گرفت.
شیخ بهایی علوم اسلامی را در حوزه‌های علمیه قزوین (که در زمان صفویه علمای زیادی را در خود جمع کرده بود) و اصفهان فرا گرفت. او سالیان دراز به کشورهای اسلامی سفر و از محضر بسیاری از علما کسب فیض می‌کرد.
جامعیت در علوم و فنون یکی از خصایص شیخ بهایی است. او در زمینه‌های گوناگون مثل تفسیر، حدیث، فقه، اصول، رجال، فلسفه، دعا، لغت، ریاضی، نجوم، شعر و ادب فارسی و چندین دانش دیگر بیش از ۸۰ تألیف دارد. تا آنجا که شاگردش (پدر علامه مجلسی) در مورد او می‌گوید: من به مانند او در کثرت علوم و وفور فضل و علو مرتبه ندیده‌ام.
شیخ بهایی روش عرفانی را انتخاب کرده بود و از برجسته‌ترین عرفای زمان خود بود. با میرداماد و میر فندرسکی مناسباتی داشت. دیوان اشعار مثنوی وی به سبک مولاناست و غزلیاتش شباهت بسیاری با غزلیات حافظ دارد.

شیخ‌الاسلام پایتخت
منصب شیخ‌الاسلامی ایران پس از شیخ علی منشار، پدر زن شـیخ بهایی به ایشان رسید. شاه عباس که سال 1006 هجری قمری اصفهان را به عنوان پایتخت ایران انتخاب کرد، علمای زیادی را از سراسر جهان به این شهر دعوت کرد و شیخ بهایی را به سمت شیخ‌الاسلامی پایتخت برگزید. وی منصب شیخ‌الاسلامی (بالاترین مقام علمی اسلامی و تنفیذ همه امور سلطنتی، شبیه به مرجعیت) دولت صفویه را عهده‌دار شد و از امکانات این دولت شیعی نهایت استفاده را برای ترویج تشیع کرد.
مدت زمانی بعد، شیخ از مقام «شیخ‌الاسلام»‌ کناره‌گیری کرد و از سال ۱۰۱۲ تا سال ۱۰۱۹ قمری به سفر رفت، سپس به اصفهان برگشت و تا آخر عمر در آن شهر ماند و به عنوان «شیخ‌الاسلام» ریاست علمای شیعه را بر عهده گرفت.

دانشمندی اهل سفر
در تاریخ آمده شیخ بهایی حدود ۳۰سال از عمر خود را در سفر گذراند و به شهرها و کشورهای گوناگون سفر کرد. اما این مسئله با توجه به اشتغالات اجتماعی و تألیفات فراوان او و عهده‌داری منصب شیخ‌الاسلامی و قضاوت، اغراق‌آمیز به‌نظر می‌رسد. بعضی منابع، سفر ممتد و طولانی شیخ بهایی را پیش از شیخ‌الاسلامی او در اصفهان دانسته‌اند. متأسفانه جز چند یادداشت مختصر توسط بعضی اطرافیان و همراهان شیخ، سفرنامه‌ای از این سفرهای ۳۰ساله به دست ما نرسیده است. شیخ بهایی پس از دوران رشد و تحصیل، از اصفهان به عراق و حجاز رفت و عتبات عالیات را زیارت کرد و حج خانه خدا را هم به‌جا آورد. بهایی در سال ۹۹۱ رهسپار سفر حج شد و در رمضان ۹۹۲ در راه بازگشت از حج به تبریز رفت و مدتی (تا ۹۹۳) در آنجا ماند. اشاراتی به این سفر در کتاب کشکول وی و نیز در سفینه‌ای که چند صفحه آن به خط بهایی بوده، آمده است. از سفرهای مهم و تاریخی شیخ، سفر پیاده او به مشهد به همراه شاه عباس است. در ۲۵ ذی‌الحجه ۱۰۰۸، شاه عباس به شکرانه فتح خراسان، پیاده از توس به مشهد رفت. سه سال بعد در ۱۰۱۰ نیز به موجب نذری که داشت به همین کیفیت از اصفهان به مشهد رفت و سه ماه در آنجا ماند. احتمالاً شیخ بهایی در هر دو سفر شاه عباس همراه او بوده است.

همسری که همسنگ شوهرش بود
کفایت خاتون، همسر شیخ بهاءالدین زنی پارسا، دانشمند، حدیث‌شناس، فقیه، محقق و مدرس بوده است. در آن روزگار که بسیاری از زنان بلکه اغلب مردان از سواد خواندن و نوشتن محروم بودند و یا تحصیل علم را برای زنان لازم نمی‌شمردند، همسر شیخ بهاءالدین استادی بلندپایه بود و شاگردان زیادی را تربیت می‌کرد. 
همسر شیخ، دختر شیخ علی منشار عاملی، زنی دانشمند بود که پس از درگذشت پدر، کتابخانه نفیس 4هزار جلدی او را به ارث برد و شیخ بهایی آن را در ۱۰۳۰ قمری وقف کرد.

می‌گویند که: 
حمامی که با یک شمع گرم می‌شد: در اصفهان حمامی وجود دارد که به نام حمام شیخ بهایی شناخته می‌شود. افسانه‌های متفاوتی درباره‌ این حمام وجود دارد. مردم عقیده داشتند معماری این ساختمان به‌گونه‌ای بود که با یک شمع گرم می‌شد یا چراغی مخفی داشت که فضا را گرم می‌کرد.
ابداع پخت نان سنگک: یکی از اقداماتی که به شیخ بهایی نسبت می‌دهند، ابداع نان سنگک و تنور نانوایی بود. در تقویم نانوایان تهران درباره‌ آن چنین نقل شده‌ است: «شاه عباس برای حل مشکل کمبود نان برای مردم و مسافران شهرهای مختلف به فکر چاره بود. او برای حل مسئله از بهاءالدین محمد کمک خواست. شیخ بهایی با تفکر و تعمق توانست تنوری از سنگریزه و آتش ابداع کند و از این طریق به نحوه‌ پخت نان سنگک دست یابد».

میراث شیخ
میراث به‌جا مانده از شیخ بهایی، 4هزار نسخه از آثار وی است که بیشتر آن‌ها با دستخط و امضای خودش وقف بارگاه امام رضا(ع) شده است. شیخ بهایی بیش از 90 کتاب و رساله در سیاست، فقه و حدیث، ریاضیات، اخلاق، نجوم، عرفان و تصوف، مهندسی، هنر و فیزیک تألیف کرده و اشعار بسیاری نیز به زبان‌های عربی و فارسی از او به یادگار مانده که بیشتر آن‌ها در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌‌شود. بیشتر این کتاب‌ها در کتابخانه شخصی شیخ بهایی است که وی آن را وقف آستان قدس رضوی کرده است.
 کتاب‌های «مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین»، «اربعین حدیث»، «اثنی عشریات خمس»، «رسایل خمس اثنی عشریه» و «رساله اثنی عشریه» از جمله آثار وقف شده شیخ بهایی به آستان قدس رضوی است.
از آثاری که به دستخط شیخ بهایی وقف آستان قدس رضوی شده، جلدهایی از قرآن‌ منسوب به دستخط امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و امام سجاد(ع) به خط کوفی و روی پوست آهو است.

خبرنگار: صدیقه سادات بهشتی