آنچه از خطبه اشباح و توصیف علم الهی می‌توان برداشت نمود این است که برای طراحی نقشه تربیتی، نیازمند آگاهی به تمامی امور انسان و روابط پنج‌گانه انسان هستیم که این موضوع، نیاز به داشتن علم درباره ضمیر هر آنچه در عالم ماده و هر آنچه در عالم معناست دارد.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن عباسی ولدی در یادداشتی به بررسی خطبه اشباح پرداخت که متن آن بدین شرح است:
خطبه‌ای در نهج‌البلاغه وجود دارد که به خطبه اشباح معروف بوده و مملو از معارف توحیدی است. در بخشی از این خطبه، امیرالمؤمنین علی(ع) به صورت جزئی علم خداوند را برای ما بیان می‌کند. باید از زاویه عصمت خداشناس‌ترین انسان روی زمین پس از پیامبر(ص) یا هم‌تراز ایشان به این بحث‌ها نگاه کنیم.
حضرت در بخشی از آن می‌فرماید: «عالم السر من ضمائر المضمرین»؛ مضمر کسی است که چیزی را در خود نگه داشته و مثل یک راز با آن برخورد می‌کند و با هر کسی در میان نمی‌گذارد. امام می‌فرماید پروردگار از راز افراد با خبر است. «و نجوی المتخافتین»؛ خدا از نجوای کسانی که صدایشان را پایین می‌آورند تا کسی صدایشان را نشنود باخبر است. «و خواطر الرجم الظنون»؛ خواطر جمع خاطر یعنی چیزی که از ذهن و دل یک نفر می‌گذرد. رجم هم به معنای پرتاب کردن است. مدیریت خیال و گمان انسان کاری دشوار و این‌قدر قوی است که گویی هر لحظه خیالات مختلفی را مانند سنگ به طرف ما پرتاب می‌کند.
بعضی از خیالات مدت‌های زیادی در ذهن توقف نموده و برخی مانند برق از ذهن عبور می‌کنند. خداوند از همه این چیزهایی که خیال ما تولید می‌کند با خبر است. «و عقد عزیمات الیقین»؛ عقد به معنای گره‌ها و چیزهایی که بسته می‌شوند است. عزیمه که جمع آن عزیمات است به معنای تصمیم قطعی است. هر تصمیمی که در عالم براساس قطع و یقین از طرف هر کسی گرفته می‌شود، خداوند به آن آگاه است. نه فقط تصمیمات بزرگ بلکه خدا از هر تصمیمی که انسان در وجود خود می‌گیرد با خبر است.
حال وقتی نمی‌دانیم در ذهن و خیال این انسان‌ها چه می‌گذرد چگونه می‌خواهیم برای آن‌ها نقشه تربیت طراحی کنیم؟ خیلی از مطالبی که در روان‌کاوی و روان‌شناسی گفته می‌شود صرفاً ادعاست. چه کسی می‌تواند بفهمد فردا این انسان چه تصمیمی خواهد گرفت؟ حتی از اینکه یک لحظه دیگر چه تصمیمی می‌گیری، آگاه نیستی. اصلاً تصمیم امروز خودتان با تصمیم فردای شما متفاوت است.
باید به چنین اشخاصی گفت: شما که ادعا دارید نقشه تربیت را برای عالم می‌کشید، در ابتدا یک نقشه تربیت برای خود طراحی کنید. آیا در این نقشه از فردای خودتان خبر دارید که چگونه درباره چیزهایی که امروز در موردشان فکر می‌کنید فکر خواهید کرد؟ برخی امور برای انسان خوشایند است و برنامه تربیتی خود را براساس آن‌ها تنظیم می‌کنید در حالی که ممکن است فردا این امور ناخوشایند شود. وجود این نوسان‌ها در زندگی انسان به این دلیل متغیرهایی است که براساس آن سبک زندگی و نقشه تربیت خود را طراحی می‌کند.
سپس حضرت در ادامه می‌فرماید: «و مسارق ایماض الجفون»؛ «مسارق» جمع مسرق به معنای مکان و زمان سرقت است. «ایماض» به معنای اشاره‌های مخفیانه  و «جفون» نیز به معنای پلک‌های چشم است. خدا می‌داند چه کسی و در چه مکانی به صورت مخفیانه به چیزی نگاه می‌کند.
انسان در طول شبانه‌روز چند بار در موارد متعدد نگاه مخفیانه می‌کند. حال خداوند به تک تک این موارد آگاه است. تو چه ادعایی در برابر خدا داری؟ «و ما ضمنته اکنان القلوب» اکنان به جاهایی گفته می‌شود که دیده نمی‌شود، اکنان القلوب منظور جاهایی در قلب است که کسی از آن خبر ندارد حتی نزدیک‌ترین فرد به انسان. حتی در مواقعی خود انسان نیز از آن بی‌خبر است. همچنین گاهی اوقات از چیزی متنفریم که ماهیت آن برای ما روشن نیست، یا از چیزی می‌ترسیم ولی نمی‌دانیم چیست. پروردگاری که مورد پرستش ماست، عالم به عمق دل‌هایمان است. حال اگر او مسیر هدایت و تربیتی را معرفی کرده با پشتوانه علم به این امور بوده، درحالی‌که انسان از آن اطلاعی ندارد.
«و غیابات الغیوب» غیابات جمع غیابه است به معنای قعر و ته چیزی. غیب هم به معنای چیزی است که با چشم دیده نمی‌شود. غیب درجاتی دارد، برخی موارد خیلی پنهان و دور از دسترس بشر هستند اما با این حال خدا از همه آن‌ها آگاه است. «و ما اصغت لاستراقه مصائخ الاسماع» هر چیزی که گوش‌ها دوست دارند دزدانه بشنوند را خدا از آن آگاه است، «و مصائف الذر» مصائف به معنای لانه‌های تابستانی است، ذر هم به معنای مورچه کوچک است.
خدا عالم به لانه‌های تابستانی مورچه‌ها نیز است. «و مشاتی الهوام» مشاتی به معنای لانه‌های زمستانی است و هوام به معنای جانوران گزنده است. خدا به اینکه در فصل زمستان این حیوانات کجا می‌روند و لانه می‌سازند، آگاه است. چه میزان حشره و مورچه وجود دارند که لانه زمستانی ایجاد می‌کنند؟ همه را خدا می‌داند. «و رجع الحنین من المولهات» حنین به معنای ناله بلند است. مولهات به زن‌هایی گفته می‌شود که از غصه زیاد گویی عقل خود را از دست داده‌اند؛ مانند زمانی که فرزند خود را از دست داده‌اند. این زنان وقتی ناله می‌کنند صدایشان چقدر بلند است خدا از این هم باخبر است.
«و همس الاقدام» از صدای آهسته قدم‌ها هم باخبر است. «و منفسح الثمره من و لائج غلف الاکمام»؛ میوه‌ها هنگامی که شکوفه هستند در دل خود غلاف میوه دارند و خدا به تک تک آ‌نها آگاه است.
در ادامه، مولا علی(ع) به مواردی اشاره می‌کند که حاکی از عمق علم الهی و ضعف انسان در علم این موضوعات است؛ بنابراین آنچه از این خطبه و توصیف علم الهی می‌توان برداشت نمود این است که برای طراحی نقشه تربیتی، نیازمند آگاهی به تمامی امور انسان و روابط پنج‌گانه انسان هستیم که این موضوع، نیاز به داشتن علم درباره ضمیر هر آنچه در عالم ماده و هر آنچه در عالم معناست دارد. این امر ممکن نیست مگر برای خداوند تبارک و تعالی؛ از این رو این خطبه دلیل و سند محکمی است بر ناتوانی انسان درزمینه طراحی نقشه تربیتی.