نگاهی به تاریخ گرمایش و سرمایش بارگاه مطهر رضوی
اینجا دل و جانمان گرم است
هما سعادتمند
سوز پاییزی است و باد، اما زیر سقف حرم، دستِ دل، گرم است. عاشق، شوق حضور دارد و در این تردیدی نیست ولی وسعت حرم با یک میلیون متر مربع همیشه این پرسش را در ذهن هر آمده و رونده ای یک بار نشانده است که اینجا در فصل های سرد، خاصه در قدیم که اواخر پاییز و زمستانش، زمین را برف فرش می کرده، در نبود امکانات امروزی چطور گرم می شده است؟ رتق‌و‌فتق امور آستان ملائک پاسبان امام رضا(ع) خود طوماری است بلند‌بالا. یکی از این امور، خنک کردن هوا در تابستان و گرم کردن فضای حرم در زمستان‌هاست که خود تاریخی دارد شنیدنی. گزیده‌هایی از جست‌وجو برای یافتن این تاریخ را در سطرهای بعدی با شما در میان گذاشته‌ایم.
خرید زغال و نفت در ورق‌های اسنادی
کاظم جهانگیری، کارشناس اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی، چند سند را پیش رویمان قرار می دهد که تقریباً در همه آن ها دستوراتی مبنی بر خرید زغال سنگ و نفت به چشم می خورد. او همچنین می گوید: تا دوره پهلوی دوم برای گرم کردن حرم از زغال سنگ و سوخت هایی نظیر آن استفاده می شده است.
برای نمونه در یکی از این اسناد که مربوط به سال 1337 خورشیدی است، این طور آمده است: «اداره کارپردازی آستان قدس رضوی... مقدار 35/380 تن زغال سنگ در سال 1336 به انبار کارپردازی و اداره تشریفات به شرح زیر:
اداره دارالتولیه: 29 تن و 380 کیلوگرم و اداره تشریفات600تن، تحویل گردیده است که یک نسخه بارنامه های مربوطه نزد آن اداره موجود می باشد. خواهشمند است دستور فرمایید مبلغ 3میلیون و 780هزار و 60 ریال را که بهای آن محسوب و سند هزینه مربوطه را جهت ثبت حساب جاری این شرکت در اختیار اداره حسابداری آستان قدس قرار دهند. شرکت معادن خاور مشهد».
در سند دیگری که به تاریخ 1344خورشیدی سیاهه شده هم خبری از خرید نفت برای بخاری های نفتی آمده است. در این سند از سه نوع بخاری میله ای، دیواری، معمولی و چراغ های توری و علمدانی اسم برده شده است که گویا در سالن تشریفات، مهمان سرا، بیمارستان، دارالتولیه، خزانه، موزه و دیگر زیر مجموعه های آستان قدس تعبیه شده بوده و با نفت کار می کرده اند اما جالب اینجاست که در این سند، خطی که دلیلی بر استفاده مستقیم بخاری در داخل رواق ها باشد، دیده نمی شود.
ایجاد موتورخانه در دهه70
آن طور که عزیزالله عطاردی در کتاب «دایره المعارف آستان قدس» در توضیح گسترش فضای حرم مطهر رضوی نوشته است، این سازمان از سال های ابتدایی دهه70 به فکر توسعه فضاهای زیارتی بر می آید.
واضح است که چنین هدفی به ایجاد امکانات و ساختارهای تازه نیاز دارد؛ بنابراین آستانه همزمان با طرح توسعه حرم، دو موتورخانه مرکزی قطاع یک و قطاع 2 را به ترتیب با زیربنای 2هزار و 650 و 2هزار و 530 مترمربع احداث می کند. او بیش از این توضیحی نداده است.
یادگار مهندسان ایرانی در حرم
اما «مهندس رضا دیشیدی» مهندس ناظر و مجری پروژه های تأسیساتی حرم که این روزها بیش از 80 بهار را پشت سر گذاشته، می‌گوید: حرم مطهر تا دهه40 تأسیسات سرمایشی و گرمایشی نداشته است و این خود چند دلیل دارد؛ ابتدا اینکه حرم آن قدر وسعت نداشته که برای گرمایش آن به مشکل بر بخورند. آن زمان تنها هفت رواق داشتیم؛ بنابراین همان جمعیتی که می آمده، وقتی جمع می شده اند، خود سبب تولید گرما می‌شده‌اند. شب ها هم درهای حرم را می بسته اند و کسی حضور نداشته است که سرما بخورد. همچنین جمعیت مشهد در روزگاری که از آن حرف می زنم، خیلی کم بوده است.
در حرم بیشتر دغدغه سرد کردن فضا را داشتیم تا گرم کردن آن را... حرم همیشه در تابستان ها گرم بوده و تهویه مناسب نداشته است. به همین دلیل همزمان با ورود برق به مشهد از پنکه های سقفی استفاده می شد که مربوط به عهد قاجار (دوره مظفر الدین شاه) است، ولی با این همه، حرم تا مدت ها حتی روشنایی کافی نداشت. تنها یک چراغ در صحن عتیق بود که به آن «نور مظفری» می گفتند و خاطرم هست سیم کشی برق در رواق ها، نخستین بار در دوره شهرداری مرحوم شهرستانی اتفاق افتاد. پس از این توانستیم چند کولر آبی را بالای گنبد تعبیه کنیم و هوای سرد را به وسیله دریچه ها و منافذی که دور گنبد هست، به داخل بفرستیم. برای زمستان‌ها هم معماری این مکان مقدس طوری است که ما را با مشکل روبه رو نمی کرد؛ دیواره های حرم قطور و عموماً دو پوش تا سه پوش لایه هستند و به هیچ وجه سرما به آن ها نفوذ نمی کند. سوای این، بر درها و دریچه ها در قدیم، فرش های ضخیم دو رو بافت به صورت پرده می آویختند تا از ورود و خروج هوا جلوگیری شود. نمونه این قالی ها اکنون در موزه حرم مطهر رضوی موجود است و می توان آن ها را دید. این نکته را هم بگویم که آن دوران در فصول سرد، مجمر های بزرگی را پر از زغال گداخته می کرده و در زاویه های مختلف حرم قرار می داده اند. البته این همیشگی نبود و فقط در مواقع و مراسم خاص اتفاق می افتاد... البته در آن دوران بخاری بود، ولی در حرم استفاده نمی شد؛ زیرا با توجه به جمعیت زائر و مجاوری که می آمدند، اگر آتش سوزی می‌شد امکاناتی برای مهار آن نداشتیم؛ بنابراین استفاده از این وسیله، کاری خطرناک و ناشدنی بود و ما هم هرگز انجامش ندادیم. همین است که اگر دقت کنید هنوز هم در هیچ جای دیوارهای حرم، جای لوله بخاری نمی بینید».
تأسیس نخستین موتورخانه حرم
دیشیدی اضافه می‌کند: «اواخر دهه40 و پس از توسعه حرم در دوره ولیان، برای نخستین بار با شرکتی به نام «شعله خاور » قراردادی بستیم. این شرکت، تأسیسات کوچکی را بر اساس طرح زنده یاد مهندس منصف در حرم اجرا کرد؛ به این صورت که یک موتورخانه زیر سالن تشریفات ساختیم و از آنجا، لوله های آب گرم و سرد را تا بالای گنبد کشاندیم، سپس دستگاه های هواساز را بالای پشت‌بام نصب کردیم و از طریق دریچه هایی که هنوز هستند و کاربرد دارند، هوای سرد و گرم را بسته به فصل سال، به داخل رواق ها فرستادیم و حرم مطهر به این صورت از دهه 50 دارای وسیله گرمایشی سرمایشی شد».
این تأسیسات تا اواسط دهه70 همین طور باقی ماند. در این دهه با توسعه عظیم فضای حرم، تصمیم بر این می شود که تحولاتی در تأسیسات حرم نیز ایجاد شود.دیشیدی در این باره هم می‌گوید: «در این دوره، دو موتورخانه عظیم دیگر ساختیم که اگر الان از آن بازدید کنید، می بینید که مانند یک کارخانه بزرگ در حال کار کردن است این دو موتور خانه در سمت صحن کوثر با حدود 5هزار متر مربع قرار دارد. این نکته را هم بگویم که همه این تأسیسات را مهندسان ایرانی ساختند و وسایل را از کشورهایی مانند ژاپن خریداری کردیم و خودمان در داخل ساختیم».
کاظم جهانگیری، کارشناس اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی، چند سند را پیش رویمان قرار می دهد که تقریباً در همه آن ها دستوراتی مبنی بر خرید زغال سنگ و نفت به چشم می خورد. او همچنین می گوید: تا دوره پهلوی دوم برای گرم کردن حرم از زغال سنگ و سوخت هایی نظیر آن استفاده می شده است.
برای نمونه در یکی از این اسناد که مربوط به سال 1337 خورشیدی است، این طور آمده است: «اداره کارپردازی آستان قدس رضوی... مقدار 35/380 تن زغال سنگ در سال 1336 به انبار کارپردازی و اداره تشریفات به شرح زیر:
اداره دارالتولیه: 29 تن و 380 کیلوگرم و اداره تشریفات600تن، تحویل گردیده است که یک نسخه بارنامه های مربوطه نزد آن اداره موجود می باشد. خواهشمند است دستور فرمایید مبلغ 3میلیون و 780هزار و 60 ریال را که بهای آن محسوب و سند هزینه مربوطه را جهت ثبت حساب جاری این شرکت در اختیار اداره حسابداری آستان قدس قرار دهند. شرکت معادن خاور مشهد».
در سند دیگری که به تاریخ 1344خورشیدی سیاهه شده هم خبری از خرید نفت برای بخاری های نفتی آمده است. در این سند از سه نوع بخاری میله ای، دیواری، معمولی و چراغ های توری و علمدانی اسم برده شده است که گویا در سالن تشریفات، مهمان سرا، بیمارستان، دارالتولیه، خزانه، موزه و دیگر زیر مجموعه های آستان قدس تعبیه شده بوده و با نفت کار می کرده اند اما جالب اینجاست که در این سند، خطی که دلیلی بر استفاده مستقیم بخاری در داخل رواق ها باشد، دیده نمی شود.
ایجاد موتورخانه در دهه70
آن طور که عزیزالله عطاردی در کتاب «دایره المعارف آستان قدس» در توضیح گسترش فضای حرم مطهر رضوی نوشته است، این سازمان از سال های ابتدایی دهه70 به فکر توسعه فضاهای زیارتی بر می آید.
واضح است که چنین هدفی به ایجاد امکانات و ساختارهای تازه نیاز دارد؛ بنابراین آستانه همزمان با طرح توسعه حرم، دو موتورخانه مرکزی قطاع یک و قطاع 2 را به ترتیب با زیربنای 2هزار و 650 و 2هزار و 530 مترمربع احداث می کند. او بیش از این توضیحی نداده است.
یادگار مهندسان ایرانی در حرم
اما «مهندس رضا دیشیدی» مهندس ناظر و مجری پروژه های تأسیساتی حرم که این روزها بیش از 80 بهار را پشت سر گذاشته، می‌گوید: حرم مطهر تا دهه40 تأسیسات سرمایشی و گرمایشی نداشته است و این خود چند دلیل دارد؛ ابتدا اینکه حرم آن قدر وسعت نداشته که برای گرمایش آن به مشکل بر بخورند. آن زمان تنها هفت رواق داشتیم؛ بنابراین همان جمعیتی که می آمده، وقتی جمع می شده اند، خود سبب تولید گرما می‌شده‌اند. شب ها هم درهای حرم را می بسته اند و کسی حضور نداشته است که سرما بخورد. همچنین جمعیت مشهد در روزگاری که از آن حرف می زنم، خیلی کم بوده است.
در حرم بیشتر دغدغه سرد کردن فضا را داشتیم تا گرم کردن آن را... حرم همیشه در تابستان ها گرم بوده و تهویه مناسب نداشته است. به همین دلیل همزمان با ورود برق به مشهد از پنکه های سقفی استفاده می شد که مربوط به عهد قاجار (دوره مظفر الدین شاه) است، ولی با این همه، حرم تا مدت ها حتی روشنایی کافی نداشت. تنها یک چراغ در صحن عتیق بود که به آن «نور مظفری» می گفتند و خاطرم هست سیم کشی برق در رواق ها، نخستین بار در دوره شهرداری مرحوم شهرستانی اتفاق افتاد. پس از این توانستیم چند کولر آبی را بالای گنبد تعبیه کنیم و هوای سرد را به وسیله دریچه ها و منافذی که دور گنبد هست، به داخل بفرستیم. برای زمستان‌ها هم معماری این مکان مقدس طوری است که ما را با مشکل روبه رو نمی کرد؛ دیواره های حرم قطور و عموماً دو پوش تا سه پوش لایه هستند و به هیچ وجه سرما به آن ها نفوذ نمی کند. سوای این، بر درها و دریچه ها در قدیم، فرش های ضخیم دو رو بافت به صورت پرده می آویختند تا از ورود و خروج هوا جلوگیری شود. نمونه این قالی ها اکنون در موزه حرم مطهر رضوی موجود است و می توان آن ها را دید. این نکته را هم بگویم که آن دوران در فصول سرد، مجمر های بزرگی را پر از زغال گداخته می کرده و در زاویه های مختلف حرم قرار می داده اند. البته این همیشگی نبود و فقط در مواقع و مراسم خاص اتفاق می افتاد... البته در آن دوران بخاری بود، ولی در حرم استفاده نمی شد؛ زیرا با توجه به جمعیت زائر و مجاوری که می آمدند، اگر آتش سوزی می‌شد امکاناتی برای مهار آن نداشتیم؛ بنابراین استفاده از این وسیله، کاری خطرناک و ناشدنی بود و ما هم هرگز انجامش ندادیم. همین است که اگر دقت کنید هنوز هم در هیچ جای دیوارهای حرم، جای لوله بخاری نمی بینید».
تأسیس نخستین موتورخانه حرم
دیشیدی اضافه می‌کند: «اواخر دهه40 و پس از توسعه حرم در دوره ولیان، برای نخستین بار با شرکتی به نام «شعله خاور » قراردادی بستیم. این شرکت، تأسیسات کوچکی را بر اساس طرح زنده یاد مهندس منصف در حرم اجرا کرد؛ به این صورت که یک موتورخانه زیر سالن تشریفات ساختیم و از آنجا، لوله های آب گرم و سرد را تا بالای گنبد کشاندیم، سپس دستگاه های هواساز را بالای پشت‌بام نصب کردیم و از طریق دریچه هایی که هنوز هستند و کاربرد دارند، هوای سرد و گرم را بسته به فصل سال، به داخل رواق ها فرستادیم و حرم مطهر به این صورت از دهه 50 دارای وسیله گرمایشی سرمایشی شد».
این تأسیسات تا اواسط دهه70 همین طور باقی ماند. در این دهه با توسعه عظیم فضای حرم، تصمیم بر این می شود که تحولاتی در تأسیسات حرم نیز ایجاد شود.دیشیدی در این باره هم می‌گوید: «در این دوره، دو موتورخانه عظیم دیگر ساختیم که اگر الان از آن بازدید کنید، می بینید که مانند یک کارخانه بزرگ در حال کار کردن است این دو موتور خانه در سمت صحن کوثر با حدود 5هزار متر مربع قرار دارد. این نکته را هم بگویم که همه این تأسیسات را مهندسان ایرانی ساختند و وسایل را از کشورهایی مانند ژاپن خریداری کردیم و خودمان در داخل ساختیم».
برچسب ها :
ارسال دیدگاه
