راز ساخت آسیاب‌ها در بالاخیابان
بخش مهمی از آسیاب‌های مشهد، جزو موقوفه‌های آستان‌ قدس رضوی به شمار می‌آمدند. این آسیاب‌ها عموماً برای استفاده از آب نهر خیابان، مبلغی را به صورت ماهانه پرداخت می‌کردند. شاید از خودتان بپرسید مگر نهر خیابان چقدر خروجی آب داشته ‌است که از آن برای چرخاندن سنگ آسیاب استفاده می‌شد؟ مهدی سیدی در کتاب «خیابان و آب خیابان مشهد»، حجم خروجی آب نهر خیابان را در بخش بالاخیابان، 150 زوج آب می‌داند که رقم بسیار بالا و قابل توجهی است. از آنجا که نهر خیابان پس از ورود به شهر به تدریج و به دلیل برداشت‌ها – مانند برداشت آب‌انبارها – و دیگر مصارف، افت شتاب و حجم پیدا می‌کرد، بنابراین بیشتر آسیاب‌ها، بیرون باروی شهر قرار داشتند. اما با توجه به خوب بودن سرعت و حجم آب در ابتدای بالاخیابان، تعدادی از آسیاب‌ها را داخل شهر و البته در بخش‌های غربی‌تر بالاخیابان بنا کردند. آغاز ساخت گسترده چنین آسیاب‌هایی را دوره صفویه می‌دانند؛ هر چند که ممکن است مشهد پیش از آن هم دارای آسیاب بوده باشد.

فرنگیس‌بیگم و آسیاب نزدیک دروازه
یکی از آسیاب‌های مشهد که نزدیک دروازه بالاخیابان ساخته شده‌ بود و درآمد حاصل از آن را وقف حرم مطهر امام ‌رضا(ع) کرده ‌بودند، آسیاب فرنگیس بیگم بود. درباره واقف این آسیاب، اطلاعات دقیق و قابل اتکایی در دست نیست. فقط می‌دانیم او دختر علاءالدین سیدحسین بن رفیع‌الدین، مشهور به «خلیفه سلطان»، از فقها و سادات مشهور دوران شاه‌عباس صفوی و مورد احترام فراوان عامه مردم بود. از آنجا که سال ولادت خلیفه سلطان، 971ش است، احتمالاً باید زمان ساخت آسیاب به دست دخترش را حدود سال 1030ش به بعد بدانیم. ظاهراً آسیاب فرنگیس بیگم دارای دو تنوره یا سنگ برای آسیاب کردن گندم و جو بود و این مسئله نشان می‌دهد فشار آب نهر خیابان در آن دوره، خیلی بالا بوده ‌است. با این حال، خشکسالی‌های پیاپی در خراسان، طی عهد قاجار، فعالیت آسیاب فرنگیس‌بیگم را هم مانند دیگر آسیاب‌ها با نقصان روبه‌رو کرد. این آسیاب اوایل دهه 1300ش، به منظور تعریض خیابان تخریب شد و دیگر نشانی از آن در دست نیست. طبق مستندات موجود، از فرنگیس‌بیگم، موقوفه‌ای دیگر هم در رادکان وجود داشته ‌است که وقف مدرسه فاضل‌خان در مشهد شده ‌بود.

آسیاب جعفرقلی‌خان؛ طاحونه اصلی مشهد
اما مهم‌ترین آسیاب داخل شهر مشهد که بر اساس متون رسمی آستان قدس در دوره قاجار با عنوان «طاحونه شهر مشهد» شناخته می‌شد و آن را اصلی‌ترین منبع تولید آرد در شهر می‌شناختند، آسیاب ساخته شده توسط جعفرقلی‌خان میرشکارباشی است. جعفرقلی‌خان از رجال مشهور دوره صفویه بود. این آسیاب بر اساس یک گزارش در سال 1025ش و طبق گزارشی دیگر در سال 1092ش در کنار نهر خیابان، در مدخل شهر مشهد و ابتدای بالاخیابان از سمت غرب ساخته شده ‌بود. این آسیاب مانند آسیاب فرنگیس بیگم، دو سنگ مجزا اما بزرگ‌تر داشت. نکته مهم درباره آسیاب مذکور این است که درآمد حاصل از آن را وقف دارالشفاء حضرتی کرده بودند. آسیاب جعفرقلی‌خان در نهایت چند سال پس از آسیاب فرنگیس‌بیگم، برای گسترش خیابان مشهد تخریب شد. خرابه‌های این آسیاب تا سال 1311ش هنوز وجود داشت، اما در این سال آن را به طور کامل تخریب کردند و اثری از آن بر جا نماند.