درباره زندگی و خدمات «میرزا محمدصادق نوری» قائم مقام تولیت آستان قدس در 162 سال پیش
نخستین بانی آینه‌کاری‌های حرم رضوی
محمدحسین نیکبخت
اگر یادتان باشد درباره هنر آینه‌کاری و نقش آن در تزئین فضای معماری حرم مطهر از دوره قاجار به بعد، چند بار صحبت کردیم.
با این حال، کمتر فرصتی دست داده است تا درباره بانیان این هنر در حرم رضوی حرفی بزنیم و اطلاعاتی درباره زندگی و زمانه آن‌ها ارائه کنیم. روی همین حساب در رواق امروز تصمیم گرفتیم شما خوانندگان عزیز را با یکی از این افراد، یعنی کسانی که نقش مهمی در نهادینه کردن هنر آینه‌کاری در حرم مطهر داشتند و به واقع، اصلاً آینه‌کاری در حرم، با اهتمام و تلاش آن‌ها رایج شد، آشنا کنیم. فرد مورد نظر ما هم کسی نیست جز میرزا محمدصادق نوری (قائم مقام). بر پایه گزارش‌های تاریخی موجود، او در سال 1238 خورشیدی در دوره حکومت ناصرالدین‌شاه، فرمان آینه‌کاری بخش داخلی گنبد طلا را صادر کرد و به این ترتیب، فضای باقیمانده از دوره صفویه که آن را با نقاشی تزئین کرده بودند، به طور کلی پوشانده شد.
اطلاعاتی درباره محمدصادق‌خان
درباره سال تولد محمدصادق قائم مقام، اطلاعات زیادی در اختیار نداریم. می‌دانیم که او فرزند میرزا هدایت‌الله مستوفی بود و خاندانش به طور کلی در حوزه امور مالی حکومت قاجار فعال بودند. محمدصادق را از آن رو به عنوان قائم مقام می‌شناسند که در دوران تولیت میرزامحمدحسین عضدالملک قزوینی بر آستان قدس رضوی، عنوان قائم مقامی داشت. اما محمدصادق‌خان پیش از آنکه به مشهد بیاید و قائم‌مقام تولیت آستان قدس شود، در زندگی سیاسی خود فراز و فرودهای متعددی را از سر گذرانده بود. او در زمان صدارت میرزاآقاخان نوری (قاتل امیرکبیر)، پیشکار امور مالی آذربایجان شد و از آنجا که بسیاری از خیانت‌های صدراعظم را می‌دید، تصمیم گرفت ناصرالدین‌شاه را از اقدام‌های وی مطلع کند. او با تلاش فراوان سرانجام توانست ناصرالدین‌شاه را درباره خیانت‌های میرزاآقاخان نوری مجاب کند و به این ترتیب او را از کار برکنار سازد. پس از آن بود که ناصرالدین شاه مقام صدراعظمی را حذف کرد و هیئتی از وزیران برای اداره امور ترتیب داد که در آن هیئت، محمدصادق خان وزیر امور داخله بود. اینکه چگونه وی هم مسند وزارت را حفظ کرد و هم در دستگاه آستان قدس به قائم‌مقامی تولیت رسید، دقیقاً معلوم نیست؛ اما می‌دانیم که دَم و دستگاه وزارت در دوره ناصرالدین‌شاه، خیلی اعتبار و قدرت نداشت و اعضای آن عموماً مشاغل دیگری داشتند و در صورت ضرورت در حوزه وزارت خود با دستور شاه دست به فعالیت می‌‌زدند. محمدصادق‌خان در اواخر فعالیت سیاسی خود، پیشکار مظفرالدین میرزای ولیعهد در تبریز هم شد که این مسئولیت، برای او خیر و خوشی به همراه نداشت و شرح آن از حوصله این نوشتار بیرون است!
سابقه طبع هنری محمدصادق‌خان
محمدصادق‌خان قائم‌مقام، با وجودی که مرد سیاست بود، اما ذوق هنری فراوانی هم داشت. وقتی در اواخر سال 1237 خورشیدی به منصب قائم‌مقامی تولیت آستان قدس رسید، تلاش فراوانی کرد که تزئینات داخل حرم رضوی را به‌روز کند و زمینه توسعه عمرانی این مکان مقدس را فراهم کند. او در تکمیل صحن نو بسیار کوشید و البته آینه‌کاری را به تزئین مهم و درجه اول نماهای داخلی اماکن متبرکه تبدیل کرد. تا پیش از این تاریخ، آینه‌کاری به شکلی بسیار محدود و در حد کار حاشیه‌ای در تزئینات حرم رضوی مورد توجه قرار می‌گرفت و البته قدمتش به دوره صفویه و عهد شاه سلطان حسین بازمی‌گشت. اما محمدصادق‌خان معتقد بود تزئینات دیگر، از دو ایراد مهم رنج می‌برند؛ نخست اینکه نگهداری و مرمت آن‌ها خیلی هزینه‌بر است و دوم اینکه نقشی در تقویت نور فضای داخلی اماکن متبرکه ایفا نمی‌کنند. واقعیت آن بود که تأمین روشنایی فضای داخلی حرم،با وجود تعبیه نورگیر بر فراز گنبدها و برخی بخش‌های مسقف و نیز استفاده از چلچراغ‌های بزرگ، هنوز در وضع مطلوب قرار نداشت. محمدصادق‌خان پیش از حرم رضوی، چنین ابتکاری را در بنای «بی‌بی شهربانو» واقع در ری به خرج داد. هنوز هم یادگاری‌های او در این مکان وجود دارد؛ علاوه بر آینه‌کاری فضای داخلی این مکان، محمدصادق‌خان، دُرّی بسیار نفیس و خاتم‌کاری شده را به زیارتگاه هدیه کرد. احتمالاً تجربه نماسازی و تزئینات داخلی «بی‌بی شهربانو»، محمدصادق‌خان را به فکر انداخت تا از آینه‌کاری به شکلی گسترده در تزئینات داخلی اماکن متبرکه استفاده کند. او تعدادی از آینه‌کاران هنرمند و کاربلد را از اصفهان و دیگر شهرها فراخواند و کار تزئینات را به آن‌ها سپرد. همزمان تعدادی از جوانان هنرمند و خوش‌قریحه مشهدی هم این هنر را در حد کمال فرا گرفتند. بازخورد طرح محمدصادق‌خان بسیار عالی بود و حتی نظر ناصرالدین‌شاه را جلب کرد. با تلاش محمدصادق‌خان، مقرنس گچی سقف حرم مطهر که با نقاشی تزئین شده بود، آینه‌کاری شد و ظرافت این هنر را برای تزئین خط دور پایه گنبد که توسط علیرضا عباسی، هنرمند نامدار عصر صفویه نوشته شده بود هم به کار گرفتند. سال درگذشت محمدصادق خان که یک بار مدتی به «امین‌الدوله» هم ملقب شده بود و بعدها شاه این لقب را از او گرفته بود دقیقاً معلوم نیست اما برخی از منابع نوشته‌اند که وی در سال 1289 قمری در تهران درگذشته است.
اطلاعاتی درباره محمدصادق‌خان
درباره سال تولد محمدصادق قائم مقام، اطلاعات زیادی در اختیار نداریم. می‌دانیم که او فرزند میرزا هدایت‌الله مستوفی بود و خاندانش به طور کلی در حوزه امور مالی حکومت قاجار فعال بودند. محمدصادق را از آن رو به عنوان قائم مقام می‌شناسند که در دوران تولیت میرزامحمدحسین عضدالملک قزوینی بر آستان قدس رضوی، عنوان قائم مقامی داشت. اما محمدصادق‌خان پیش از آنکه به مشهد بیاید و قائم‌مقام تولیت آستان قدس شود، در زندگی سیاسی خود فراز و فرودهای متعددی را از سر گذرانده بود. او در زمان صدارت میرزاآقاخان نوری (قاتل امیرکبیر)، پیشکار امور مالی آذربایجان شد و از آنجا که بسیاری از خیانت‌های صدراعظم را می‌دید، تصمیم گرفت ناصرالدین‌شاه را از اقدام‌های وی مطلع کند. او با تلاش فراوان سرانجام توانست ناصرالدین‌شاه را درباره خیانت‌های میرزاآقاخان نوری مجاب کند و به این ترتیب او را از کار برکنار سازد. پس از آن بود که ناصرالدین شاه مقام صدراعظمی را حذف کرد و هیئتی از وزیران برای اداره امور ترتیب داد که در آن هیئت، محمدصادق خان وزیر امور داخله بود. اینکه چگونه وی هم مسند وزارت را حفظ کرد و هم در دستگاه آستان قدس به قائم‌مقامی تولیت رسید، دقیقاً معلوم نیست؛ اما می‌دانیم که دَم و دستگاه وزارت در دوره ناصرالدین‌شاه، خیلی اعتبار و قدرت نداشت و اعضای آن عموماً مشاغل دیگری داشتند و در صورت ضرورت در حوزه وزارت خود با دستور شاه دست به فعالیت می‌‌زدند. محمدصادق‌خان در اواخر فعالیت سیاسی خود، پیشکار مظفرالدین میرزای ولیعهد در تبریز هم شد که این مسئولیت، برای او خیر و خوشی به همراه نداشت و شرح آن از حوصله این نوشتار بیرون است!
سابقه طبع هنری محمدصادق‌خان
محمدصادق‌خان قائم‌مقام، با وجودی که مرد سیاست بود، اما ذوق هنری فراوانی هم داشت. وقتی در اواخر سال 1237 خورشیدی به منصب قائم‌مقامی تولیت آستان قدس رسید، تلاش فراوانی کرد که تزئینات داخل حرم رضوی را به‌روز کند و زمینه توسعه عمرانی این مکان مقدس را فراهم کند. او در تکمیل صحن نو بسیار کوشید و البته آینه‌کاری را به تزئین مهم و درجه اول نماهای داخلی اماکن متبرکه تبدیل کرد. تا پیش از این تاریخ، آینه‌کاری به شکلی بسیار محدود و در حد کار حاشیه‌ای در تزئینات حرم رضوی مورد توجه قرار می‌گرفت و البته قدمتش به دوره صفویه و عهد شاه سلطان حسین بازمی‌گشت. اما محمدصادق‌خان معتقد بود تزئینات دیگر، از دو ایراد مهم رنج می‌برند؛ نخست اینکه نگهداری و مرمت آن‌ها خیلی هزینه‌بر است و دوم اینکه نقشی در تقویت نور فضای داخلی اماکن متبرکه ایفا نمی‌کنند. واقعیت آن بود که تأمین روشنایی فضای داخلی حرم،با وجود تعبیه نورگیر بر فراز گنبدها و برخی بخش‌های مسقف و نیز استفاده از چلچراغ‌های بزرگ، هنوز در وضع مطلوب قرار نداشت. محمدصادق‌خان پیش از حرم رضوی، چنین ابتکاری را در بنای «بی‌بی شهربانو» واقع در ری به خرج داد. هنوز هم یادگاری‌های او در این مکان وجود دارد؛ علاوه بر آینه‌کاری فضای داخلی این مکان، محمدصادق‌خان، دُرّی بسیار نفیس و خاتم‌کاری شده را به زیارتگاه هدیه کرد. احتمالاً تجربه نماسازی و تزئینات داخلی «بی‌بی شهربانو»، محمدصادق‌خان را به فکر انداخت تا از آینه‌کاری به شکلی گسترده در تزئینات داخلی اماکن متبرکه استفاده کند. او تعدادی از آینه‌کاران هنرمند و کاربلد را از اصفهان و دیگر شهرها فراخواند و کار تزئینات را به آن‌ها سپرد. همزمان تعدادی از جوانان هنرمند و خوش‌قریحه مشهدی هم این هنر را در حد کمال فرا گرفتند. بازخورد طرح محمدصادق‌خان بسیار عالی بود و حتی نظر ناصرالدین‌شاه را جلب کرد. با تلاش محمدصادق‌خان، مقرنس گچی سقف حرم مطهر که با نقاشی تزئین شده بود، آینه‌کاری شد و ظرافت این هنر را برای تزئین خط دور پایه گنبد که توسط علیرضا عباسی، هنرمند نامدار عصر صفویه نوشته شده بود هم به کار گرفتند. سال درگذشت محمدصادق خان که یک بار مدتی به «امین‌الدوله» هم ملقب شده بود و بعدها شاه این لقب را از او گرفته بود دقیقاً معلوم نیست اما برخی از منابع نوشته‌اند که وی در سال 1289 قمری در تهران درگذشته است.
برچسب ها :
ارسال دیدگاه
تیتر خبرها
-
نخستین بانی آینه‌کاری‌های حرم رضوی
-
باران کرامت
-
باید از خویش بپرسیم...
-
ارتقای فرهنگ میزبانی از زائران
-
کرامت آدمها
-
نقشه راه پیشرفت از مسیر جوانگرایی
-
شب شعر بینالمللی «فجر صادق» در حرم مطهر رضوی
-
«ولایت و انسانسازی» در منظومه فکری رهبر انقلاب
-
ارتباط متقابل بیانیه گام دوم و جهاد تبیین
-
آثار اطاعت و معصیت پدر و مادر در فرزندان
