در این بین، عقدهای مزارعه و مساقات، یکی از مشهورترین عقود اسلامی بود که برای به جریان انداختن سرمایه‌های منقول و غیرمنقول در این حوزه به کار گرفته می‌شد. رویکرد آستان ‌قدس رضوی در اجاره بیشتر اراضی‌‌ای که در قالب موقوفه، متولی‌گری آن را برعهده‌ داشت، استفاده از همین عقود اسلامی بود و این رویکرد، نقش مهمی در روابط میان آستان ‌قدس و مستأجران املاک موقوفه ایفا می‌کرد. نکته جالب توجه این است که مطابق برخی اسناد قدیمی، آستان قدس در سال‌هایی که به هر دلیلی دست مستأجران خالی بود، در راستای تقویت تولیدات کشاورزی، آن‌ها را تحت حمایت‌های ویژه خود قرار می‌داد؛ مثلاً بذر مورد نیاز آن‌ها را به صورت مستقیم یا با پرداخت وجه تأمین می‌کرد که بتوانند کشت را شروع کنند. گاهی هم پیش می‌آمد که بر اساس قرارداد، مدیریت کشت بر عهده آستان ‌قدس بود یعنی آستان با مدیریت یکپارچه روی محصولات زراعی موجب می‌شد تعادل در بازار تولید وجود داشته ‌باشد و مستأجران به دلیل کشت‌های مشابه، دچار ضرر و زیان نشوند. پیرو موضوعی که به آن اشاره شد، بد نیست بدانید بررسی اسناد آستان ‌قدس رضوی نشان می‌دهد در دوره صفویه، بسیاری از مستأجران و زارعانی که روی زمین‌های وقفی کار می‌کردند، در بهار هر سال، بذر مورد نیاز و تعیین شده را از مسئول مربوط می‌گرفتند و بابت آن برات یا رسید می‌دادند. برای اینکه اطلاعات دقیق‌تری در این باره داشته‌ باشیم، سندی مربوط به رمضان سال 1041قمری / فروردین 1011 خورشیدی را مرور می‌کنیم، سندی مربوط به اوایل دوران حکومت شاه عباس دوم صفوی؛ عصری که در آن ایوان شمالی صحن عتیق نیز ساخته شد.

جزئیات یک سند مهم از دوره صفویه
سند مورد اشاره، از دو منظر حائز اهمیت است؛ نخست اینکه گزارشی مختصر اما مفید درباره روابط میان مسئولان وقت آستان با مستأجران املاک موقوفه ارائه می‌کند و دوم از مکان‌هایی اسم می‌برد که امروزه جز نام، نشانی از آن‌ها باقی نیست.
عنوان این سند که به شماره 2/32157 در مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی نگهداری می‌شود، «تشخیص مهمات و معاملات سرکار فیض آثار، فی (در) سنه بیچی‌ئیل (سال میمون)» و موضوع آن تأمین بذر مورد نیاز کشاورزانی است که روی این زمین‌ها کار می‌کنند. زمین‌های زراعی و باغات مورد اشاره در سند شامل «باغ شاهی» و «باغچه عنبر» در حاشیه شهر و مزرعه «الندشت زرگران» واقع در بیرون مشهد می‌شود.
در بخش مربوط به مزرعه «الندشت زرگران» آمده ‌است: «مبلغ پنج هزار و چهل دینار رایج خراسان، جهت قیمت تخم خربزه مستدرک (مصرف شده) ... مزرعه زرگران به موجب قبض آکاران (کشاورزان) مزرعه مذکوره از بابت متصدی دکاکین سرکار فیض آثار به اسم حاجی حسنعلی مستأجر دکاکین برات نویسند». یعنی مسئول ذی‌ربط، پرداخت وجه مربوط به تخم خربزه کاشته شده در مزرعه را به یکی از مستأجران مغازه‌های موقوفه در بازار مشهد به نام حاجی حسنعلی ارجاع داده‌ است.
در مورد دو مکان دیگر، یعنی باغ شاهی و باغچه عنبر نیز آمده‌: «200 مَن (هر مَن: 3 کیلوگرم) غله به جهت بذر بیچی‌ئیل باغ شاهی و باغچه عنبر به موجب قبض سالار قاسم ... برات نویسند». به دیگر سخن، در آن زمان رسم بر این بود که آستان برای حمایت از کشاورزان، زمین و بذر به کشاورز می‌داد و در کنار آن، حمایت‌های مالی متعددی از وی می‌کرد تا وی بتواند با خیالی آسوده، کار کشت و زرع را به انجام برساند. در اینجا ذکر چند نکته بی‌فایده نیست؛ مزرعه الندشت و زرگران، جایی در جنوب مشهد قدیم قرار داشت؛ امروزه فقط نام باغ الندشت در حاشیه خیابان کوهسنگی باقی مانده ‌است و اثری از نام زرگران وجود ندارد. در گذشته این دو مزرعه بسیار بزرگ با قنات‌های متعدد آبیاری می‌شد و یکی از خونین‌ترین جنگ‌های مردم مشهد با یاغیانی که قصد غارت شهر را داشتند، در دوران پس از سقوط صفویه در همین ‌جا اتفاق افتاد که در آن 4هزار نفر کشته شدند، اما شهر به دست دشمن نیفتاد. باغ شاهی که در سند از آن نام برده شده ‌است، در سال 950قمری و جایی بیرون از دروازه سراب در غرب مشهد، به دست شاه‌قلی‌خان استاجلو ساخته شد و نام وی بر آن باغ ماند. باغ عنبر نیز یکی از مشهورترین باغ‌های مشهد قدیم است که هنوز کوچه‌ای در بالاخیابان را با اسم آن می‌شناسند. برخی معتقدند قدمت این باغ به دوره تیموری می‌رسد و در زمان ایجاد مسجد گوهرشاد ساخته ‌شده است. از این باغ نیز جز یک اسم، نشانی باقی نمانده است.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت