سابقه ساخت کعبه روی زمین به دوران حضرت آدم(ع) می‌رسد. هرچند بر اساس برخی روایات، کعبه پیش از آدم ابوالبشر هم وجود داشته و حدود 2هزار سال پیش از آفرینش انسان، این مرکز به دستور خدای متعال و توسط ملائکه و جبرئیل ساخته شد تا مرکزی برای عبادت و پرستش ملائکه روی زمین باشد.
سپس با خلقت انسان، کعبه تجدید بنا شد که مشهورترین آن به دوران حضرت آدم(ع) و سپس زمان حضرت ابراهیم(ع) مربوط است. همین قدمت و سابقه طولانی کعبه است که آن را به عنوان بیت عتیق یا خانه قدیمی مشهور کرده است.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام محمود شهرجدی، استاد حوزه و پژوهشگر اسلامی انجام داده به بررسی تاریخ «ساخت و تجدید بنای کعبه» پرداخته است.
آن‌طور که این کارشناس دینی بیان کرده، پس از تجدید بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل(ع)، این مکان مقدس در طول تاریخ چندین بار دیگر هم تعمیر و بازسازی شد. 

در برخی مطالب گفته می‌شود حضرت ابراهیم(ع) کعبه را به امر خداوند بنا کرد و برخی هم نقل می‌کنند آن حضرت به تجدید بنای کعبه اقدام کرد. بین این دو روایت، کدام صحیح است؟
در مورد بنای کعبه در تاریخ مطالبی عنوان شده که نشان می‌دهد حضرت ابراهیم(ع) نخستین کسی نبود که خانه کعبه را بنا کرد. بلکه کعبه نخستین بار در دورانی ساخته شد که هنوز انسان خلق نشده بود. یعنی پیش از آفرینش انسان، کعبه به امر خدای متعال توسط فرشته‌ها و به‌خصوص جبرئیل ساخته شد.

یعنی آن زمان، کعبه در همین محل فعلی ساخته شد؟
بله. آن زمان محل کعبه همین نقطه‌ای است که امروزه قرار دارد.

پس اینکه عنوان می‌شود حضرت آدم(ع) نخستین کسی بوده که کعبه را بنا کرده، صحت ندارد؟
در بعضی روایت‌ها این‌طور ثبت شده که حضرت آدم(ع) نخستین کسی بوده که به دستور خدای سبحان اقدام به بنای کعبه کرده است. اما این روایت که بیت‌الله الحرام نخستین بار توسط فرشته‌ها بنا شده، درست‌تر به نظر می‌رسد.
در این باره یک شاهد قرآنی هم وجود دارد. آنجا که خدای متعال به ماجرای انتقال حضرت هاجر(س) و حضرت اسماعیل(ع) به سرزمین خشک و بی آب و علف مکه اشاره و دعای حضرت ابراهیم(ع) را عنوان می‌کند که: «رَبَّنا إِنِّی أَسْکنْتُ مِنْ ذُرِّیتِی بِوادٍ غَیرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیتِک الْمُحَرَّمِ؛ پروردگارا! بعضی از فرزندانم را در این سرزمین خشک و سوزان در کنار خانه تو سکونت دادم».
این آیه مشخص می‌کند زمانی که حضرت ابراهیم(ع) به همراه همسرش حضرت هاجر و فرزند شیرخوار خود یعنی حضرت اسماعیل(ع) به سرزمین مکه وارد شد، در آنجا نشانه‌هایی از کعبه وجود داشت.
شاهد دیگر این موضوع آیه 96 از سوره مبارکه آل‌عمران است که می‌فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً؛ نخستین خانه‏ای که به منظور پرستش خداوند برای مردم ساخته شد در سرزمین مکه بود». بنا بر آیه شریفه معلوم است ستایش خدای متعال و ساخت مرکزی برای عبادت از زمان حضرت ابراهیم(ع) شروع نشده، بلکه پیش از آن حضرت هم پیامبرانی بوده‌اند و یکتاپرستی رواج داشت.
در عین حال در نهج‌البلاغه هم به نقل از امیرالمؤمنین امام علی(ع) نقل شده که در خطبه قاصعه فرمودند: «الا ترون ان اللَّه سبحانه اختبر الاولین من لدن آدم صلوات اللَّه علیه الی الاخرین من هذا العالم باحجار... فجعلها بیته الحرام... ثم امر آدم و ولده یثنوا اعطافهم نحوه» به این معنا که «آیا نمی‏بینید خداوند، مردم جهان را از زمان آدم تا امروز به وسیله قطعات سنگی... امتحان کرده و آن را خانه محترم خود قرار داده. سپس به آدم و فرزندانش دستور داد به گرد آن طواف کنند».

از دیگر کسانی که به عنوان معمار و بناکننده کعبه نام برده شده‌اند، حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل(ع) هستند. در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که اگر حضرت آدم کعبه را بنا کرده بود، چه لزومی داشته آن دو بزرگوار به بنای دوباره آن اقدام کنند؟
ظاهراً زمانی که در دوران پیغمبری حضرت نوح آن طوفان بزرگ و هولناک اتفاق افتاد، بسیاری از آثار موجود روی زمین از بین رفت. در این میان کعبه هم دچار صدماتی شد. به همین علت بوده که حضرت ابراهیم و اسماعیل(ع) به امر خدای متعال اقدام به تعمیر یا تجدید بنای کعبه کردند.
درواقع حضرت ابراهیم(ع) به کمک و همیاری فرزندش حضرت اسماعیل(ع) و با راهنمایی و هدایت جبرئیل(ع) چیدن دیوار کعبه را آغاز کرد و براساس روایات، این کار آن‌ها حدود 22روز زمان برد. سپس حجرالاسود را که یکی از سنگ‌های بهشتی است، بر دیوار کعبه نصب کردند.
این ماجرا در قرآن کریم این طور بیان شده: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ؛ و (نیز به یاد آورید) هنگامی را که ابراهیم و اسماعیل، پایه‏‌های خانه (کعبه) را بالا می‌‏بردند (و می‌‏گفتند:) پروردگارا! از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی».

با این اوصاف، آیا آخرین تجدید بنا و یا تعمیر کعبه در آن دوران اتفاق افتاد؟
خیر. کعبه در طول تاریخ چندین بار دیگر هم تعمیر و بازسازی شد. از جمله اینکه پس از تجدید بنا توسط حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل(ع)، پس از سال‌ها یک بار دیگر توسط قبیله جرهم که در سرزمین مکه ساکن شده بودند، تعمیر شد. سال‌ها پس از آن، دولت عمالقه آن را تعمیر کردند و زمانی که چند سال پیش از میلاد پیغمبر اسلام(ص) طوفانی روی داد و مکه دچار سیل شد، کعبه هم آسیب‌هایی دید. در آن زمان جد چهارم نبی مکرم اسلام(ص) که قصی بن کلاب نام داشت، بیت‌الله الحرام را تعمیر کرد.
یک بار دیگر هم پیش از مبعث رسول خدا(ص) که بین قبیله‌های عرب در خصوص نصب حجرالاسود اختلافی روی داده بود، پیامبر(ص) آن را حل کردند.

پس از مبعث چطور؟ آیا پس از بعثت رسول خدا(ص) باز هم کعبه مورد تعمیر یا بازسازی قرار گرفت؟
پس از بعثت پیغمبر اسلام(ص) و در دوران حکومت خلیفه دوم و سوم هم در کعبه تعمیراتی صورت گرفت. همچنین عبدالله بن زبیر هم به این کار اقدام کرد. سپس در زمان حکومت عبدالملک مروان، حجاج بن یوسف به بیت‌الله الحرام حمله و کعبه را خراب کرد که بعد از این واقعه نیز باز هم کعبه تجدید بنا شد.
درنهایت براساس روایت‌ها، در سال 339 هجری بود که قرامطه به مکه هجوم بردند و حجرالاسود را ربودند که البته دوباره به کعبه برگشت.

آن طور که اشاره کردید، نخستین باری که کعبه روی زمین بنا شد، قدمت بنای کعبه به دوران پیش از آفرینش حضرت آدم(ع) مربوط است. اما چرا آن زمان کعبه روی زمین بنا شد؟
آن طور که از احادیث مشخص است، به امر خدای تعالی در زیر عرش اعلی و به موازات آن در طبقه چهارم آسمان، خانه‌ای توسط ملائکه بنا شده که بیت‌المعمور نام دارد. از همان زمان، ملائکه دستور داشتند بیت‌المعمور را طواف و خدای متعال را عبادت کنند.