این عالم برجسته دینی، در شرایط حساس و دشوار عصر غیبت صغرای امام زمان(عج‌) با فراگیری احادیث اصیل و مورد اعتماد ائمه اطهار(ع) و تألیف آثار گرانقدر خود، نقش مهمی در گسترش علوم و فرهنگ اسلامی به‌ویژه معارف ناب تشیع به جهان اسلام ایفا کرده است. به مناسبت 19 اردیبهشت، روز بزرگداشت شیخ کلینی، به مرور آثار و اندیشه‌های این دانشمند بزرگ می‌پردازیم. 

مجاهدت در فراگیری احادیث 
دوران زندگی شیخ کلینی را می‌توان عصر حدیث نامید؛ در این دوره در سراسر کشورهای اسلامی، نهضتی بزرگ برای فراگیری احادیث آغاز شده بود و تشنگان علم حدیث در جست‌وجوی عالمانی بودند که محضر امامان معصوم(ع) را درک کرده و بی‌واسطه سخنان آن بزرگواران را نقل کنند. محمد بن یعقوب کلینی نیز از تشنگان علم حدیث بود و پس از گذراندن سال‌های آغاز تحصیل و آشنایی با منابع حدیثی و رجالی در قریه کلین، برای تکمیل علم حدیث به شهر ری مهاجرت کرد. شهر ری در این عصر، مرکز برخورد آرا و اندیشه‌های فرقه‌های اسماعیلی، حنفی، شافعی و امامیه بود. کلینی در این شهر در کنار تحصیل علم و آشنایی با اندیشه‌های دیگر مذاهب، در محضر ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی‌ حدیث آموخت و از محضر محدثانی که از امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) بدون واسطه حدیث شنیده بودند، بهرمند شد. در این زمان، شاگردان ائمه معصومین(ع) هنوز زنده بودند. کلینی با درک خطر نابودی احادیث با وفات این حاملان احادیث، به شهر قم مهاجرت کرد. در این زمان در قم راویان و محدثان در هر مسجد و حسینیه‌ای به نقل حدیث می‌پرداختند. بسیاری از آن‌ها در شمار آخرین محدثانی بودند که بدون واسطه از زبان ائمه(ع) حدیث شنیده بودند. کلینی در شهر قم، از محضر محدثان بزرگی چون احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس قمی (معروف به معلم)، عبدالله بن جعفر حمیری (مؤلف کتاب قُرب‌الاسناد) و فرزند او محمد بن عبدالله حمیری بهره‌مند شد. در میان اساتید کلینی، علی بن ابراهیم قمی، صاحب تفسیر قمی جایگاه بسزایی دارد؛ نام این محدث در اسناد بیش از 7هزارو140 روایت از روایات کتاب کافی به چشم می‌خورد. کوفه یکی دیگر از شهرهایی بود که کلینی پس از قم برای فراگیری احادیث به آن گام نهاد. شهری که سالیان سال امیرمؤمنان(ع) در مساجد و منبرهایش حقایق و حکمت‌های الهی را بیان کرده بود. در آن زمان علما و دانشمندان بزرگی در این شهر مجالس نقل حدیث داشتند و برای طالبان علم و جویندگان حقیقت، احادیث و روایات خاندان عصمت(ع) را بیان می‌کردند. حضور کلینی در کوفه فرصت مغتنمی بود تا از محضر محدثان بزرگی مثل «ابن‌عقده» از حافظان و راویان بزرگ علم حدیث در آن عصر، بهره‌مند شود.
سفرهای شیخ به کوفه هم ختم نشد. او گوهرشناسی بود که قدر و منزلت کلام معصومین(ع) را فهمیده بود و در جست‌وجوی این گنجینه ارزشمند، به شهرهای مختلف سرزمین‌های اسلامی عصر خویش سفر می‌کرد به امید آنکه شاید در هر شهر، حقیقتی جدید را درک کند و حدیثی را بشنود که تا آن زمان نشنیده است. این جست‌وجوی بی‌وقفه سرانجام او را به بغداد رساند. کلینی در مسافرت‌های خویش چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشته بود که هنگام ورود به بغداد فردی گمنام نبود. تا جایی که نه تنها شیعیان بلکه اهل سنت نیز به دیده تحسین به او می‌نگریستند و برای وی احترام بسیاری قائل بودند.

تألیف مهم‌ترین کتاب روایی شیعه
مهم‌ترین دستاورد سال‌ها تلاش بی‌وقفه و کسب فیض شیخ کلینی از محضر محدثان و راویان بزرگ عصر خویش، تألیف مجموعه کتاب ارزشمند کافی است که یکی از کتب اربعه شیعه و مهم‌ترین کتاب روایی تشیع به شمار می‌آید. مجموعه «الکافی» شامل اصول کافی (دو جلد)، فروع کافی (پنج جلد) و روضه کافی (یک جلد) است و 16هزار و199 حدیث از پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) را دربردارد. کلینی با تألیف این اثر جاودانه، برتری و فضل علمای تشیع را نه تنها در روزگار خود، بلکه در تمام تاریخ اسلام به اثبات رساند. نزدیک بودن زمان تألیف این کتاب با دوران حیات ائمه اطهار(ع)، معاصر بودن مؤلف کتاب با نواب اربعه امام زمان(عج‌)، اسناد و ترتیب و ساماندهی شایسته احادیث، ارائه سبک زندگی اسلامی، درخشش در میان کتب اربعه شیعه، نقل مهم‌ترین روایات شیعه و جامعیت این کتاب به دلیل اشتمال بر روایات اعتقادی، اخلاقی و فقهی، سبب امتیاز و برجستگی این کتاب ارزشمند در میان کتب اربعه شیعه شده است. مرحوم شیخ مفید در این زمینه می‌گوید: «کتاب کافی از بهترین کتاب‌های شیعه و پرفایده‌ترین آن‌هاست». جامعیت کتاب کافی آنجاست که فلاسفه‌ای مانند میرداماد و ملاصدرا و فقهایی همچون علامه مجلسی بر آن شرح نوشته‌اند. میرداماد درباره این کتاب می‌نویسد: «کتاب پرمحتوایی است که مانند آن نصیب هیچ یک از فقها و علما و عقلا و حکما از زمان تصنیف آن تاکنون نشده است». ملامحمد تقی مجلسی نیز می‌گوید: «کلینی در میان دانشمندان ما و آنان که از او روایت کرده‌اند، همچنین در نظم و ترتیب کتابش کافی، بی‌نظیر بوده و این مزایا دلیل است که وی از جانب خداوند متعال تأییدات خاصی داشته است». شیخ صدوق، وی را با عنوان «الشیخ الفقیه» ستوده است. حتی علمای بزرگ اهل سنت همچون خطیب بغدادی، ابن‌حجر عسقلانی، شمس‌الدین ذهبی، ابن عساکر و ابن اثیر، این دانشمند شیعه و اثر گرانقدر وی را ستوده‌اند؛ ابن اثیر جزری در کتاب جامع‌الاصول می‌نویسد: «شیخ کلینی عالمی بزرگ، فاضل و مشهور در مذهب شیعه است. او احیاگر دین در قرن سوم هجری بوده است». 
برخی علما اعتقاد دارند کتاب کافی بر امام زمان(عج‌) عرضه شده و ایشان در وصف این کتاب فرموده‌اند: «الکافی کاف لشیعتنا». سید بن طاووس در کتاب کشف المحجه می‌نویسد: «محمد بن یعقوب کلینی در زمان حیات وکلای حضرت مهدی(عج‌) می‌زیسته‌اند، یعنی در زمان عثمان بن سعید عمروی، فرزندش ابوجعفر محمد بن عثمان، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی و علی بن محمد سمری رحمهم الله. پس کتاب‌ها و روایات این شیخ بزرگوار  -یعنی محمد بن یعقوب- در زمان وکلای یاد شده بوده؛ هنگامی که کلینی راهی برای تحقیق منقولات و تصدیق تألیفاتش داشته است». اما برخی دیگر از علما معتقدند: کتاب کافی بر امام زمان(عج) عرضه نشده و دلایل کافی و متقنی در این باره وجود ندارد. به هر رو، ارزش و اعتبار کافی در طول زمان اثبات شده است، تا جایی که امروزه هیچ محققی در حوزه‌های علمیه دینی و عرصه معارف اسلامی، از رجوع به آن بی‌نیاز نیست و بزرگان شیعه در منابع مهم روایی و تألیفات ارزشمند خود، به آن استناد می‌کنند.

دفاع از اصول اعتقادی شیعیان
شیخ کلینی افزون بر گردآوری و پاسداری روایات شیعه، در خط مقدم مبارزه با منحرفان و دفاع از مرزهای اعتقادی و صیانت از معارف ناب اهل بیت(ع) قرار داشت. تألیف کتاب الرد علی القرامطة، شاهد بارز حرکت هوشمندانه او است. وی در این کتاب، اعتقادات باطل قرمطیان را به صورت علمی نقد می‌کند. 
رهبران این فرقه گمراه و افراطی در جامعه آن عصر، در پی انحراف شیعیان و دلدادگان اهل بیت(ع) از خط ولایت بودند. در واقع کلینی در کنار تألیف کتاب الکافی و حفظ روایات معصومین(ع)، با تألیف کتاب الردّ علی قرامطه، با فرقه‌های افراطی زمان خود مبارزه و حقانیت اهل‌بیت(ع) را اثبات کرده است.
گفتنی است، شیخ کلینی آثار دیگری را نیز در زمینه معارف اهل‌بیت(ع) تألیف کرد که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب‌های رجال، رسائل ائمه اطهار(ع) و مجموعه‌ای شعر شامل قصاید شاعران مختلف در مناقب و فضائل اهل بیت(ع) اشاره کرد.

مرجعیت دینی و علمی
شیخ کلینی در شهر بغداد جایگاه علمی برجسته‌ای داشت و شیفتگان فراگیری کلام معصومین(ع)، برای استماع احادیث معتبر از سایر شهرهای جهان اسلام به بغداد شتافته و از حضورش بهره می‌بردند. این مرجعیت علمی سبب شد کلینی به «ثقة‌الاسلام » مشهور شود. شه��ت این عالم بزرگ چنان بود که شیعیان شهرهای اسلامی وی را بهتر و بیشتر از نواب اربعه امام زمان(عج‌) می‌شناختند. او حتی به فقه و حدیث اهل سنت تسلط داشت و بر اساس فقه چهار فرقه اهل سنت فتوا می‌داد و همه مردم او را مجتهد و محدثی جامع‌الشرایط و مورد اعتماد می‌دانستند. 
شیخ کلینی شاگردان بسیاری را نیز تربیت کرد تا جایی که 15نفر از فقها و محدثان بنام شیعه در قرن چهارم هجری از محضر وی علم آموخته‌اند. از جمله این شاگردان می‌توان به ابن ابی‌زینب و محمد بن احمد صفوانی که هر دو از شاگردان ویژه کلینی بود و کتاب الکافی را رونوشت کرده بودند؛ احمد بن ابراهیم معروف به ابن‌ابی‌رافع صیمری، ابوغالب احمد بن محمد زراری، جعفر بن محمد بن قولویه قمی و... اشاره کرد.
مرحوم کلینی پس از 70سال زندگی و مجاهدت در راه ترویج و پاسداشت معارف ناب و اصیل ائمه اطهار(ع) در ماه شعبان سال ۳۲۹ هجری قمری مصادف با آغاز غیبت کبرای امام زمان(عج)، در شهر بغداد چشم از جهان فروبست اما اثر ارزشمند این عالم بزرگ -کتاب کافی- همچون ستاره‌ای درخشان همچنان در آسمان فرهنگ اسلامی می‌درخشد.
خبرنگار: زهرا دلپذیر