در واقع 6۰هزار و ۵۰۰ مترمربع از ۷۰هزار مترمربع فضای سرپوشیده زیارتی این مجموعه از دهه60 قرن 14خورشیدی ساخته شده که با احتساب مساحت تمام بخش‌های زیارتی و غیرزیارتی، وسعت حرم مطهر را به یک میلیون مترمربع نزدیک کرده است.

نخستین گام توسعه حرم مطهر پس از انقلاب
برابر آنچه در کتاب «تاریخ آستان قدس» آمده، پس از تخریب اطراف حرم مطهر در دوره ولیان و تسطیح آن، گویا در اضلاع بقاع متبرکه و دیگر ابنیه و اماکن حرم ناموزونی دیده می‌شده است، از همین رو نیز مهندسان و معماران وقت آستانه در همان سال نخست پس از انقلاب، تلاش می‌کنند هر بار بخشی از این ناموزونی‌ها را اصلاح کنند.
نخستین اقدام نیز عملیات توسعه قسمت پایین پا و پیش روی حضرت(ع) است که سبب می‌شود 88 مترمربع به وسعت روضه منوره افزوده شود. معماران و هنرمندان آستان قدس در ادامه، کاشی‌کاری و آینه‌کاری ها را تعمیر و به جای درهای پایین پا و پیش رو، درهای چهار لنگه‌ای نصب می‌کنند تا زائران با سهولت به حرم مطهر رفت و آمد کنند. همچنین گنبد مطهر هم که طلای آن به مرور زمان بر اثر فرسایش از بین رفته و سیاه شده بوده، دوباره مطلا می‌شود. برداشتن نرده‌های جلو صحن موزه برای سهولت در رفت‌وآمد زائران هم یکی دیگر از گام‌های تغییر در حرم مطهر است که در اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60 قرن 14 انجام می‌گیرد.

توسعه و ساخت صحن‌ها
این اندک اما در دهه60 به‌ویژه سال‌های پس از پایان جنگ هشت ساله، شتاب می‌گیرد و افزایش تعداد صحن‌ها را به عنوان یکی از طرح‌های ادامه‌دار در دستور کار قرار می دهد. مهندس دیشیدی، یکی از معماران قدیمی حرم مطهر در مصاحبه‌ای که با بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی انجام داده، از صحن قدس و جمهوری اسلامی به عنوان نخستین صحن‌های ساخته شده پس از انقلاب نام برده و می‌گوید: «فضای بازی در جنوب مسجد گوهرشاد قرار داشت، صحن قدس را آنجا و در دو طبقه ساختیم که طبقه همکف 3هزارو200 مترمربع وسعت داشت. همچنین از آنجا که در طول تاریخ حرم مطهر، رواق‌ها و صحن‌ها همیشه از قسمت شمال، شرق و جنوب توسعه یافته بودند و قسمت غربی حرم تقریباً دست نخورده و بدون تغییر یا توسعه چشمگیری باقی مانده بود، در گام بعدی تصمیم گرفته شد با توجه به فراوانی زائران که در آن روزگار سالانه 12میلیون نفر می‌شدند، فضاهای زیارتی مجموعه حرم از این قسمت (جهت غربی) توسعه پیدا کند. مساحتی که برای ساخت این صحن تصویب شد 9هزار و 500 مترمربع بود و سوای این، در آن، دو گلدسته با ارتفاع 32متر نیز سر به شانه آسمان نهاد. همچنین در قسمت شرقی این صحن تازه، یک پنجره فولاد نصب کردیم که به رواق دارالولایه متصل می‌شود. پس از این هر ساله با افزایش جمعیت زائران هر بار صحنی نو ساخته و توسعه حریم حرم را سبب شد». این‌طور می‌شود که تعداد صحن‌های ساخته شده پس از انقلاب اسلامی در حرم مطهر رضوی به عدد هشت می‌رسد. این صحن‌ها اکنون شامل صحن جمهوری اسلامی (۱۹هزارو65مترمربع)، صحن پیامبر اعظم(ص) (بیش از ۱۱۷هزار مترمربع)، صحن امام خمینی(ره) (حدود 10هزار مترمربع)، صحن قدس (2هزارو500 مترمربع)، صحن هدایت یا امام حسن مجتبی(ع)  (۱۷هزار و۹۸۰ مترمربع)، صحن کوثر(۱۵هزارو266 مترمربع)، صحن غدیر(۱۲هزارو260 مترمربع) و صحن رضوان(مجموعه باغ رضوان) می‌شود.

ایجاد رواق‌ها 
ایجاد رواق‌ها نیز از دیگر تغییر و تحول‌ها برای توسعه حرم مطهر است. رواق دارالولایه (در غرب و شمال غربی حرم مطهر) نخستین رواق پس از انقلاب است که با 9هزارو700 مترمربع زیربنا در محل قدیم مدرسه بالاسر مبارک و بازار زنجیر، بازار کفاش‌ها و بازار وزیر نظام سقف و ستون می‌خورد. در ادامه هم با ساخت رواق دارالاجابه (2هزار و 440مترمربع زیربنا)، رواق دارالهدایه (854مترمربع)، رواق دارالرحمه (831 مترمربع)، رواق دارالحجه (6هزارو799 مترمربع)، رواق دارالحکمه ( هزارو468 مترمربع)، رواق دارالانابه (6هزارو500 مترمربع)، رواق جدید بالاسر مبارک (536 مترمربع زیربنا)، رواق امام خمینی(ره) (9هزارو840 مترمربع) و رواق دارالکرامه (هزارو830 مترمربع) 9 رواق به فهرست رواق‌های حرم افزوده می‌شود.

شکل‌گیری بَست‌ها 
تا دهه70 قرن گذشته، در ورودی اماکن و بیوتات آستان قدس چهار راهرو محل عبور زائران قرار داشته که به آن‌ها بست می‌گویند. نخستین بست در طرف غرب رو به بالاخیابان قرار دارد. دومی در طرف شمال رو به محله نوغان و خیابان طبرسی، سومی به طرف شرق رو به پایین‌خیابان و چهارمی در طرف جنوب غرب مقابل بازار بزرگ و جنب مسجد گوهرشاد ساخته شده‌است.
دو بست بالا و پایین که هنوز هم با این نام خوانده می‌شوند از دیرباز وجود داشته‌اند و نام آن‌ها در متون قدیمی،  اسناد و مدارک آستان قدس آمده است. این‌ها همان بست‌های شرقی و غربی هستند که ظاهراً به‌خاطر جریان آب خیابان از غرب به شرق بر این دو بست نهاده شده است. دو بست دیگر که در طرف شمال و جنوب ساخته شده‌اند از بناهای پس از انقلاب هستند. اکنون با توسعه صحن‌ها، حرم مطهر رضوی دارای هفت بست است که شامل بست امام رضا(ع) (ورودی باب‌الرضا(ع) و باب‌الجواد(ع))، بست شیخ طوسی (ورودی شیخ طوسی)، بست شیخ حر عاملی (ورودی نواب صفوی)، بست شیخ طبرسی (ورودی طبرسی)، بست شیخ بهایی (بین صحن پیامبر اعظم(ص) و مجموعه حرم مطهر)، بست شرقی صحن پیامبر اعظم(ص) (ورودی شرقی) و بست غربی صحن پیامبر اعظم(ص) (ورودی غربی) می‌شود.

دیگر بازسازی‌ها 
بازسازی‌های صورت گرفته در حرم مطهر پس از انقلاب آن‌قدر گسترده است که به تنهایی می‌توان برایش چند مثنوی کتاب نوشت که حتی نام بردن اجمالی آن‌ها فهرستی بلندبالاست. فهرستی که در سیاهه آن اقداماتی مانند توسعه روضه منوره از سه طرف، تعویض ضریح قدیم و نصب ضریح جدید، بازسازی مدرسه نواب، بازسازی مقبره پیرپالان‌دوز، نوسازی مدارس علمیه پریزاد و دو در تنها اندکی از بسیار است.

توسعه فضاهای فرهنگی 
سوای معماری حرم، توسعه فضاهای فرهنگی یکی دیگر از تغییر و تحول‌های صورت گرفته در مجموعه حریم حرم حضرت دوست پس از انقلاب اسلامی است. توسعه کتابخانه، دانشگاه و موزه تنها اندکی از این مهم است که می‌توان در این میان به ایجاد مجموعه موزه‌های حرم مطهر، ساخت دانشگاه علوم اسلامی رضوی، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه مسجد گوهرشاد، ساختمان بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی و ساختمان مدیریت حوزه علمیه خراسان اشاره کرد. علاوه بر این‌ها توسعه فضاهای رفاهی، بهداشتی و درمانی مانند ساخت پارکینگ‌های مختلف، توسعه دارالشفا، بیمارستان‌ها، مهمانسرای حضرتی، ایجاد فضاهای سبز مختلف مانند باغ رضوان را نباید از قلم انداخت.

خبرنگار: علی سعیدیان